________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧૩ ગયા છે અને માઠી અસર પામ્યા છે. વળી, રાજનીતિના ક્ષેત્રમાં પ્રચલિત થયેલાં વલણે ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ પણ પોતાના લાભાર્થે સ્વીકાર્યો છે. રાજદ્વારી પુરુષો તેમજ ઈશ્વરવિદ્યાવિદે સત્યને ગૌણ પદ આપતા થયા છે, પહેલો વર્ગ સગવડને પહેલું અને સત્યને બીજું સ્થાન આપે છે, ત્યારે બીજો વર્ગ હૃદયની સાત્વના ને પ્રથમ અને સત્યને દ્વિતીય સ્થાન આપે છે. જે ધાર્મિક દષ્ટિએ એ પ્રકારની અનીતિ ભારે દૂષણ ગણાતી ન હોય તે ભલે પણ બુદ્ધિએ જે માન્યું તે છૂપાવવાની અપ્રમાણિકતા એ ખરેખર મહાન કલંક ગણાય. સત્યને દબાવી દેવું એ સમાજ સામે મહાન અપરાધ કર્યો કહેવાય; કારણ કે જે લેકે સત્ય સાથે ગમે તે હેતુથી રમત કરે છે–સત્યને તુચ્છ ગણે છે, તે લોકે મનુષ્યની ગતિ વધારનારા બળને તુચ્છકારી રહ્યા છે, જેને મેલિએ આ પ્રમાણે જે બાદ્ધિક અપ્રમાણિકતા વાડી છે તે આજને દિને પણ સર્વત્ર જોવામાં આવે છે. હજુ અંગ્રેજ પ્રજાની મૂળ પ્રકૃતિ પલટાઈ નથી; રાજદ્વારી જુસ્સો હજુ તેમના જીવનમાં પ્રથમ સ્થાન ભોગવે છે અને ઉત્તરોત્તર વધતો જાય છે. અને રાજકીય ક્ષેત્રમાં સમાધાન આવશ્યક છે તેમ બૌદ્ધિક ક્ષેત્રમાં પણ સમાધાની પર આવવું એ જરુરનું છે એવા અભિપ્રાયથી હાલ પણ આપણું અંગ્રેજોનું (વ્યવહાર) તંત્ર ચાલી રહ્યું છે.
મોલિના રક્ષણ અને નિરીક્ષણથી પ્રકટ થતું “ફેર્ટનાઇટલિ રિવ્યું જ્ઞાનપ્રચારનું સફળ સાધન હતું. આ લડાઈખોર વર્ષોમાં સુપ્રસિદ્ધ થયેલા બીજા સાહિત્યકાર અને વૈજ્ઞાનિકના ગ્રંથને આ ન્હાના ગ્રંથમાં ઉલ્લેખ કરવા પૂરતી જગા મહારી પાસે નથી, પણ એટલું નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે એક બાજૂએ વ્યાસપીઠ પરથી આધુનિક વિચાર પ્રત્યે તીવ્ર વિરોધ દર્શાવાતે હતો તથા વિચારકેને અનેકાનેક ધમકીઓ અપાતી હતી ત્યારે બીજી બાજૂએ એ વિરોધો અને એ ધમકીઓ છતાં ઘણું લોકે અને ખાસ કરીને બ્રેડલે જાહેર
