________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ. ર૩૯ ગમે તે સત્તાને એથી ઉલટો વિચાર માણસ પાસે કબુલાવતાં ભારે થઈ પડે. ટૂંકાણમાં, આજે બુદ્ધિના કાબુમાં ઘણા સિદ્ધ ભૂતાર્થો હોવાથી, જે સમયે ખ્રિસ્તી ઈશ્વરવિદ્યા તેને કેદીની જેમ દેરતી તેના કરતાં હાલ બુદ્ધિ વધારે દઢ ભૂમિ પર ઉભી છે. આ બધા સિદ્ધ ભૂતાર્થોએ એના વજનિર્મિત કેટ-કિલ્લાઓ છે. વળી, જ્ઞાનની સતત પ્રગતિને ભવિષ્યમાં કંઈ ચીજ અટકાવી શકે એ કલ્પવું કઠણ છે. પ્રાચીન સમયમાં આ પ્રગતિને આધાર ઘણું થડી પ્રજાઓ પર હતું, હાલ એ કાર્યમાં ઘણી પ્રજાએ પરેવાઈ છે. પ્રાચીન સમયમાં ગ્રીસમાં પ્રચલિત ન હતી એવી વિજ્ઞાનની અગત્ય વિષેની દૃઢ માન્યતા સામાન્ય રીતે આજે પ્રચારમાં છે, અને આજ સંજોગે એવા છે કે આવી ભૌતિક (Material) સંસ્કૃતિને વિકાસ વિજ્ઞાન પર અવલંબતો હોવાથી વિજ્ઞાનિક શોધખોળનું કામ અટકી નહિં પડે એવી વ્યવહારિક ખાતરી થઈ ગઈ છે. ખરું જોતાં, ધર્મની જેમ વિજ્ઞાન પણ એક સામાજીક સંસ્થા લેખાય છે.
આમ વિજ્ઞાન કંઈક સહિસલામત દેખાય છે છતાં જે દેશમાં વૈજ્ઞાનિક ભાવ પૂર્ણ આદર પામે છે ત્યાં સામાજીક, રાજપ્રકરણ અને ધાર્મિક પ્રશ્નને લગતા વિચાર પર ગંભીર નિયંત્રણ મૂકાય એ સદા સંભવિત વાત છે. રશિયાના વૈજ્ઞાનિકોથી ગાંજ્યા જાય એવા નથી છતાં ત્યાં પેલે જાણીતું (notorious) મુદ્રણનિયંતા નિમવાને ચાલ મોજુદ છે. જ્યાં આજ વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિકસે છે ત્યાં આવતી કાલ દમનનીતિ દાખલ થાય એ અકલ્પનીય નથી. (ફ્રાન્સના વિપ્લવના અગ્રણીઓ જેવા ) અમૂર્ત સિદ્ધાંતોમાં દઢ શ્રદ્ધા રાખનારા અને પિતાના સિદ્ધાંત બીજા પાસે બળાત્કારે કબુલાવવાને નિશ્ચય કરી બેઠેલા લોકો એકાદ બળવાખોર સામાજીક હિલચાલ ફેલાવે તે જરૂર દમનનીતિ અમલમાં મૂકાય એ આપણે અનુભવ પરથી જાણી શકીએ છીએ. આમ, સ્વાતંત્ર્યની ગતિ જોરથી પાછી વાળવા માટે ભવિષ્યમાં પ્રયાસો નહિ થાય એ માનવું મૂર્ખામીભરેલું છે; તે પણ રામન સામ્રાજ્યના સમયમાં સ્વાતંત્ર્ય જે સ્થિતિમાં હતું તે કરતાં હાલ
