________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૨૩
માર્ગો બંધ થઈ જાય છે. આ બધા પરથી પુરવાર થાય છે કે પૃથકરણપદ્ધતિ સહિષ્ણુતાનું અને ક્ષમાનું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરનારું અમોઘ સાધન નથી. એ પદ્ધતિ અમેરિકન સંસ્થામાં હોવાથી ત્યાંની પ્રજાના વિચારે સહિષ્ણુતાના વાતાવરણને પ્રતિકૂળ છે એવું નિગમન
ફિનિના ઉપરના વિચારમાંથી નિકળે છે. પરંતુ પ્રજાસત્તાક રાષ્ટ્રસંઘે (Federal Republic) જ્યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિને સ્વીકાર કર્યો હોત તે પણ અમેરિકાની પ્રજાના વિચારો પલટાત એવી કલ્પના કરવા માટે કશું કારણ જણાતું નથી, કશે આધાર મળતે. નથી. બેમાંથી ગમે તે પદ્ધતિ ભલે પ્રચારમાં છે, અને કાયદાની દષ્ટિએ ભલે લોકોને સ્વાતંત્ર્ય બક્ષવામાં આવે પરંતુ મારે કહેવું જોઈએ કે મતાંતરક્ષમાનું વાતાવરણ સમાજની દશા ઉપર તથા કેળવણી પામેલા વર્ગના સુસંસ્કાર ઉપર આધાર રાખે છે.
આ ટૂંકા લેખ પરથી સ્પષ્ટ થશે કે ધાર્મિક પુનર્ઘટનાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા ચર્ચામાં કુસંપ પેસવાથી જે રાજદારી સંજોગે અને જરૂરિઆતે ઉભાં થયાં તેમને લીધે જ સ્વાતંત્ર્ય જન્મ પામ્યું. પણ આને અર્થ એટલે જ થઈ શકે કે જે સંસ્થાનમાં માતંત્ર અપાતું ત્યાં (governing class) શાસક વર્ગના મોટા સમૂહનું મન એ પરિવર્તન ઝીલવા પરિપકવ થયું હતું. આવું નવું માનસિક વલણ શાથી ઉત્પન્ન થયું એ વિચારીશું તે ખાતરી થશે કે રેનાસાંની પ્રવૃત્તિથી સુપ્રચલિત થયેલા, અને પ્રાચીનમતેને ચૂસ્તપણે વળગી રહેનારા ઘણું માણસના મન પર જાણે અજાણે સચોટ અસર કરનારા, સંશયવાદ અને બુદ્ધિવાદ એ બેને લીધે જ લોકનું વલણ પલટાતું હતું. સુચનાનું બળ આટલું બધું અસરકારક છે. હવે પછીનાં બે પ્રકરણમાં શ્રદ્ધા (faith) ને ભોગે બુદ્ધિની ૧૭, ૧૮ અને ૧૯ મી સદીમાં જે પ્રગતિ થઈ તેને ઇતિહાસ આલેખવામાં આવશે.
