________________
૧૭૨
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ. થતાં હતાં. જે કંઈપણ ક્ષેત્રમાં ૧૮ મી સદીના વિજ્ઞાનવેત્તાઓને સત્તાધારીઓને સૌથી વધુ જુલમ ખમવો પડ્યો હોય તે તે પ્રાકૃતિક ઈતિહાસના ક્ષેત્રમાં જ હતો, એ જ ક્ષેત્રને લગતા પ્રશ્ન સંબંધે લિનીઅસને સ્વીડનમાં સહન કરવું પડ્યું હતું અને બફને કાન્સમાં જુલમ જીરવ પડેલો; બફને ૧૭૬૯ માં પ્રસિદ્ધ થયેલા પિતાના “નેચરલ હિસ્ટરી” “પ્રાકૃતિક ઈતિહાસ’ નામના ગ્રંથમાં પૃથ્વીની ઘટના વિષે જે અનુમાને કરેલાં તે પાછો ખેંચી લેવાની તથા બાઈબલમાં વર્ણવેલા વિત્પત્તિની કથા પિતે પૂર્ણપણે માને છે એવું જાહેરમાં જણાવવાની તેને ફરજ પાડવામાં આવી હતી.
૧૯ મા શતકની શરુઆતમાં લેસ્લેસે સમસ્ત વિશ્વ અજયય હતું Nebulous' એ અનુમાન પર તેની ઉત્પત્તિ ઘટાવી. એનાં અનુમાનોથી ઈશ્વર આ સૃષ્ટિને કર્તા છે એ તક ઉડી જતો હતો અને તેથી તેમને યોગ્ય વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતે. લેપ્લેશને સિદ્ધાંત એ હતી કે પૃથ્વી અને સૂર્યમંડળ ઘડાયાં ત્યાર પહેલાં લાંબા કાળથી ભૌતિક પ્રક્રિયા ચાલુ જ હતી. આવા સિદ્ધાંતથી બાઈબલની ઇતિહાસ મહત્તા તૂટી પડે એમ લાગતું ખરું, પરંતુ સહેજ બુદ્ધિચાતુર્યથી લેલેસે તેડવા ધારેલી જેનેસીસ (બાઈબલનાં પુસ્તકોમાંનું પહેલું) (જૂને કરાર–ઉત્પત્તિ વિજ્ઞાન) ના પહેલા પ્રકરણની મહત્તા રક્ષી શકાય એમ હોવાથી લેપ્લેસને સિદ્ધાંત ઘણો ભયંકર ન હતું. બાઈબલમાં વર્ણવેલી ઉત્પત્તિ અને જળપ્રલયની કથાને નાપાયાદાર ઠેરવવા માટે તે ભૂસ્તરવિદ્યા નિર્માઈ હતી. લેપ્લેસના સિદ્ધાંત કરતાં ધર્મશાસ્ત્રીઓને ભડકાવે એ શત્રુ એ ભૂસ્તરવિદ્યા હતી. એક ફેન્ચ પ્રકૃતિશાસ્ત્રી (Naturalist) કુવીએ (Cuvier) એવું અનુમાન કર્યું હતું કે પૃથ્વીમાં વારંવાર વજાતે થયા હતા અને દરેક વજ્રપાતને પ્રસંગે નવી ઉત્પત્તિની જરૂર પડી હતી. આ અનુમાનથી સૃષ્ટિના સુજનના કાર્યમાં ઈશ્વરને હાથ છે એ માન્યતા રાખવાની જરૂર ક્ષણભર જતી રહી હતી. ૧૮૦૩ માં
