________________
૧૮૨
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સાકેાલાજી) સિદ્ધાંતેા” નામનાં એ પુસ્તક (સેન્સિસ ઍન્ડ ઈન્ટેલેક્ટ) પ્રકટ થયાં, તેમાં આપણી ઈચ્છાએ કાર્યકારણની પરંપરાનાં અનિવા પરિણામા હાવાથી સંપૂર્ણ નિશ્ચિત થયેલી છે. એમાં હવે વધુ વિકાસને સંભવ નથી એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ એ વર્ષ પછી પ્રકટ થયેલા બકલના ઈંગ્લેડની સંસ્કૃતિને ઇતિહાસ” (હિસ્ટરિ એવુ સિવિલિઝેશન ઈન ઈંગ્લેડ) નામના ગ્રંથમાં આ સિદ્ધાંત ઈતિહાસને લાગુ પાડવાના પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા. ઉપર્યુક્ત એ પુસ્તક! કરતાં બકલના આ ગ્રંથની અસર વધારે ઉંડી થઈ હતી. એ પ્રયાસ કેવી રીતે કરવામાં આવ્યા હતા તે નીચેની દલીલેા પરથી સ્પષ્ટ થશે. મનુષ્યનાં કાર્યાં એમના હેતુઓના ફળરૂપ છે અને એમના હેતુએ પુરાગામી બનાવાનાં પરિણામરુપ છે; આથી જો આપણે બધા પૂગામી બનાવા તથા તેમની ગતિના કાનુને જાણતા હાઇએ તે આપણે સ્હેજ પણ ભૂલ વગર એ આગળના બનાવાનાં શાં તાત્કાલિક પરિણામેા આવશે તેની ચોક્કસ આગાહી કરી શકીએ. આમ ઇતિહાસ કાર્યકારણની અખંડ પરંપરા છે. અકસ્માત્ એ આપણા જ્ઞાનની ખામીનુંજ ખીજૂં નામ છે એમ કહી એને ઈન્કાર કરવામાં આવ્યા છે. ગૂઢ, ઇશ્વરી સત્તાની ડખલ દૂર કરવામાં આવી છે. અકલ ઈશ્વરના અસ્તિત્વનું સમર્થન કરતા હતા, પરંતુ ઇતિહાસમાં એણે તેમને પડતા મૂક્યા હતા. મનુષ્યનાં કર્માં સાર્વત્રિક કાર્યો કારણભાવના સિદ્ધાંતને વશ નથી એવા તને અકલના ગ્રંથે (Resounding blow) ગાજતી લપડાક મારી અર્થાત્ લગભગ તેાડી પાડયા.
છેલ્લાં ઘેાડા વર્ષોથી માનવશાસ્ત્રના અભ્યાસ અતિ રસમય વિષય થઇ પડયા છે. અસલના માણસની દશા નિર્ધાર કરવા માટેની શાધાને પરિણામે એમ માલુમ પડયું છે કે માણસ ઉચ્ચદશામાંથી અવગતિ પામ્યા એવી માન્યતા ટકી શકે એમ નથી. શાધેા થકી જે કાંઈ પ્રમાણ મળ્યું છે તે માણસ કેવળ પશુત્વમાંથી વિકાસ
