________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
પામીને તેની હાલની સ્થિતિમાં આવ્યા છે એવું સ્પષ્ટ સૂચન કરે છે. ધાર્મિક માન્યતાએ પ્રથમ કેવી રીતે શરુ થઈ તેનું બારીક અન્વે ષણ કરવામાં આવ્યું છે અને એ શેાધનાં પરિણામે પ્રાચીન મતાવલખીએ અશાંત કરે એવાં છે. માનવશાસ્ત્ર તથા સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ ધર્મોના અભ્યાસ કરનારાઓની શેાધેા પરથી એમ પુરવાર થઇ ચૂકયું છે કે ખ્રિસ્તીધમ શ્રુતિમાં ખાસ વિશિષ્ટ ગણાતાં ગૂઢ વિચારા, અયુક્ત જડગ્રાહા અને ક્રિયાએ પ્રાચીન અસંસ્કારી ધર્મોના અપકવ વિચારાને મળતાં જ છે. યુકેરિસ્ટ (Eucharist)ની અગમ્યતા પ્રાચીન ખ્રિસ્તતર ધર્મમાં મૃતદેવને ખાવાની જે ક્રિયા હતી તે સાથે સરખાવી શકાય. ખ્રિસ્તીધર્માંના ખાસ આધારભૂત દેવનું મૃત્યુ અને તેમના પુનર્જીવન સંબંધીના સિદ્ધાંતા તથા તારણહાર ઇસુને ચમત્કારી જન્મ વગેરે બાબતે મૂર્તિ પૂજક ધમ માં પણ જણાય છે. આમ ખ્રિસ્તી અને પુરાતન અસંસ્કારી ખ્રિસ્તતર ધર્મો વચ્ચે ઘણું સામ્ય છે એવાં અનુમાનેા માનવશાસ્ત્રી અને સર્વ ધર્મોના અભ્યાસીએની શેાધે! પરથી નીકલી શકતાં હતાં. પરંતુ આ સંબંધમાં કદાચ એમ પણ કહેવામાં આવે કે આ વિચારે પ્રાચીન મતને ભલે ગમે એટલા પ્રતિકૂળ હાય કિંતુ પ્રચલિત ઈશ્વરવિદ્યાનું ગૌરવ એમનાથી ધટે એમ ન હતું. ખ્રિસ્તીશ્રુતિના અંગ તરીકે એવાં વિચારા કંઇ નવા જ અ પામતા અને મનુષ્યાના પૂર્વગ્રહોને રોચક થઇ પડે એવી મુક્તિની યેાજના ઘડવાના હેતુથી ઈશ્વરે ડહાપણ વાપરી પ્રચલિત વિચારાને ઠીક લાભ ઉઠાવ્યેા હતા. આ વિચારે ખાટા અને મનુષ્યને ક્રૂર આચારા તરફ વાળે એવા હતા; તેપણ ખૂદ ઈશ્વરે એમને ફેલાવા દીધેલા એવી માન્યતા પણ કદાચ ધારણ કરવામાં આવે. આ પ્રકારના ખુલાસાથી કેટલાકને સંતાષ થાય ખરા; પરંતુ જે થાડાઘણા અભ્યાસીએ આધુનિક સંશાધનાદ્રારા ધાર્મિક માન્યતાઓનું મૂળ નક્કી કરવા મથે છે તેમાંનાં ઘણાંને ખ્રિસ્તીધમ ને અન્ય ધર્મોંથી નેાખાં પાડનારાં સીમાચિહ્નો વિલુપ્ત થતાં માલુમ પડશે.
૧૮૩
