________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૭ અને એથી જ પાખંડમત પ્રચારકો વાંચકોને ભૂલાવામાં નાંખે એવા સંદિગ્ધાર્થ લેખ દ્વારા પિતાના સાચા વિચારો પર આછો પડદે નાંખતા. પિતાના અભિપ્રાયો છૂપાવવાના હેતુથી પાખંડીઓએ જે અનેક યુક્તિઓ અજમાવેલી તેમાં એક ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રનો અર્થ રૂપક દ્વારા કરવાની હતી. જે શાસ્ત્રને અક્ષરશઃ અર્થ કરવા બેસીએ તે ઈશ્વરનાં જ્ઞાન અને ન્યાય સાથે મેળ ન બેસે એવી ઘણું વિચિત્રતા અને અસંગત ઉક્તિએ તરી આવે એમ છે; પણ ઈશ્વરનાં ડહાપણ અને ન્યાય વિષે શંકા ઉઠાવવી ન ઘટે માટે શાસ્ત્રાર્થ રૂપક દ્વારાજ કરવું જોઈએ, એવું તેઓ ઢોંગી અનુમાન કાઢતા; પરંતુ ઈશ્વરનાં ડહાપણ અને ન્યાયના બચાવમાં કાઢેલું એમનું ડોળઘાલું અનુમાન તરછોડીને વાચક ખ્રિસ્તી શ્રુતિની મહત્તાને તોડી પાડનારું અનુમાન તેમનાં લખાણમાંથી ઝીણું નજરે ખેંચી કાઢે એમજ તેમને અંતરાશય હતે.
ખ્રિસ્તી શ્રુતિ ઇશ્વરક્ત અને યથાર્થ છે એવું પુરવાર કરવા માટે જે જે દલીલે રજુ કરવામાં આવતી તેમાં ખાસ આગળ પડતી બે દલીલ હતી. (૧) ભવિષ્ય કથનની સફળતા. (૨) નવા કરારમાંના ચમત્કારે. લૈંકના એક ગ્રામવાસી શિષ્ય એન્થની કેલીસે ૧૭૩૩માં “
ડિકૅર્સ ઓન ધ ગ્રાઉન્ડસ એન્ડ રિઝન્સ ઓવ ધ ક્રિશ્ચિએન રિલિજન’ નામનું પુસ્તક પ્રકટ કરીને, રાકૃષ્ટ અને અસ્વાભાવિક આલંકારિક અર્થો પર આધાર રાખતાં ભવિષ્ય કથનની સફળતા વિષેને પુરાવા કે પાંગળો હતો તે ખુલ્લી રીતે દર્શાવી આપ્યું. ર૦ વર્ષ પહેલાં એણે A Discourse of Free Thinking “એ ડિસ્કસ આવું ફિ થિન્કિંગ” નામના પ્રબંધદ્વારા સ્વતંત્ર ચર્ચા અને ધર્મના પ્રશ્નને બુદ્ધિદ્વારા નિશ્ચય કરવાની હિમાયત કરેલી. એના સમયમાં જે અસહિષ્ણુતા પ્રવર્તતી તે સામે એણે પિકાર ઉઠાવેલ. પણ અસહિષ્ણુતાના અસ્તિત્વને પુરાવો આપનારી હકીકતે થકી અશ્રદ્ધાને પણ પ્રચાર થતે હતો, એવું પુરવાર થાય છે.
