________________
૧૮૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. એવા નથી તેથીઆમ આ બે કારણસર એણે અધ્યાત્મવિદ્યા તથા હેગલના વિચારને પણ અસ્વીકાર કર્યો. વિજ્ઞાન અર્થાત કાર્યકારણ અને સમકાલીન અસ્તિત્વ ધરાવતા પદાર્થોની શોધ કરનાર શાસ્ત્ર એ ઈશ્વરવિવાથી અને અધ્યાત્મવિદ્યાથી પર છે, અને સમાજની ભાવિ પ્રગતિનો આધાર કેવળ તર્ક પરજ નહિ, પરંતુ અનુભવગમ્ય પ્રમાણેનેજ સ્વીકારનારી શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિ પર રહેશે. ધર્મ એ સમાજને આવશ્યક વસ્તુ છે એવી કોસ્તની દઢ માન્યતા હતી; આથી એની નજરમાં મૃતપ્રાયઃ જણાતા ઇશ્વરવિદ્યાવાદી ધર્મોને સ્થાને એણે માનવદયાને નવો ધર્મ છે. ધર્મ અને જગતના મહાન ધર્મોમાં ફરક એટલો હતો કે એના ધર્મમાં અતિમાનુષી કે અયુક્તિક ધર્મોનિયમ, ન હતા. આ કારણસર કૅસ્તને ભાગ્યેજ કોઈ અનુયાયી મળ્યો હતો, પરંતુ કૅસ્તના નિરીશ્વરવાદની ઘણી ભારે અસર થઈ છે અને ઈંગ્લેડમાં પણ તે કંઇ જેવી તેવી થઈ નથી. કારણ કે ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અધિકાર વિરુદ્ધ બુદ્ધિના બચાવ માટે તનતોડ મહેનત કરનારાઓમાંના એક અગ્રાન્ત કાર્યકર્તા ફ્રેડરિક હેરિસને કૅસ્તના સિદ્ધાંતને ઇંગ્લેંડમાં ખાસ પ્રચાર કર્યો હતે.
હર્બર્ટ સ્પેન્સર નામના એક અંગ્રેજે બીજે નો સર્વસ્પર્શી વાદ ઉભે કર્યો હતો. કૌસ્તના વાદની માફક સ્પેન્સરને વાદ પણ વિજ્ઞાનને આધારે રચાયો છે અને વિશ્વ અન્નમય હતું એ માન્યતાથી શરુ કરીને માનસિક, સામાજીક અને ભૌતિક સમસ્ત રેય વિશ્વ સંબંધી કેવી રીતે નિગમન થાય એ દર્શાવવાના એમાં પ્રયાસો છે. બીજા કશા કરતાં એની સમીકરણની ફિલસુફીએ ઈગ્લેંડમાં સમુત્ક્રાંતિવાદ કદાચ વધારે ફેલાવ્યો.
વિશ્વરહસ્ય સમજાવવા માટેની એક બીજી આધુનિક પદ્ધતિને અત્રે ઉલ્લેખ કરીશું. આ પદ્ધતિના પ્રચારક છના (Jena) ના અધ્યાપક અને સમુત્ક્રાંતિવાદના પયગમ્બરની ઉપાધિને પાત્ર મનાતા હેઇકલ Haeckel નામના પ્રાણીવિદ્યાશાસ્ત્રી હતા. ૧૮૬૮ માં
