________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૭૯ સમર્થ છે. હેગલની ફિલસુફી ખ્રિસ્તી ધર્મને ટેકો આપે છે એવો કેટલાક દાવો કરે છે એ ખરું છે. ખુદ હેગલના જ અભિપ્રાયથી આ માન્યતાને કંઈ આધાર મળી આવે છે. એ કહે છે કે ખ્રિસ્તી મત સર્વ શ્રેષ્ઠ છે અને તેના સિદ્ધાંતોમાં સર્વોત્તમ ફિલસુફી-હેગલની પિતાની–ના કેટલાક વિચારે અપૂર્ણપણે પ્રદર્શિત થયા છે. અને સાકારપણું એ એની નિર્વિશેષ પરતત્ત્વની કલ્પનાને બીલકુલ અસંગત લેખાય તોપણ હેગલ કેટલીકવાર નિર્વિશેષ તત્ત્વને સાકાર તરીકે વર્ણવે છે. પણ એ ખ્રિસ્તી ધર્મની ગમે તે કિંમત આંકતે હોય આપણને તે સાથે કશી લેવાદેવા નથી. હેગલ શુદ્ધ, બૌદ્ધિક ફિલસુફીના ઉચ્ચતર ધારણ અનુસાર ખ્રિસ્તી ધર્મને સત્યના ખાસ આવિ
કાર તરીકે નહિ; પરંતુ કેવળ તત્ત્વજ્ઞાન જ શોધી શકે એવા સત્યની ઘણી પાસે રહેનારા ધર્મ તરીકે લેખે છે, એટલું જ જણાવવું બસ થશે. જેના પર હેગલની જાદુઈ અસર થશે તેને વિશ્વની ઉત્પત્તિ વિષે એવો સિદ્ધાંત પ્રાપ્ત થશે કે કોઈ પણ શ્રુતિપ્રેક્ત ધર્મની તેને નહિ જરૂર રહે કે નહિ ઈચ્છા થાય એમ વિશ્વાસપૂર્વક કહી શકાય ખરું. જર્મની, રશિઆ અને અન્ય સ્થળેએ એની ફિલસુફીએ પાખંડ મતને પ્રચાર વધાર્યો, લોકો રૂઢ, યથાશાસ્ત્ર વિચારેના બંધનોમાંથી છૂટયા અને પાખંડમત તરફ વળવા લાગ્યા.
હેગલ આક્રમણશીલ ન હતો. એની ફિલસુફી ઉચ્ચતર હતી. ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઈશ્વરવિદ્યા પ્રત્યે એ ઉદાસીન હતો. એના સમકાલીન ફ્રેન્ચ તત્ત્વજ્ઞ લેખક કોતે પણ સર્વસ્પર્શી વિચારપદ્ધતિ છે. કાઢી હતી, પરંતુ તે હેગલની માફક ઉદાસીન ન હતો. એણે ઈશ્વર વિદ્યાને પ્રચંડ વિરોધ કર્યો અને તે દ્વારા વિશ્વનું રહસ્ય ઉકેલવાની રીતિ છેક રૂઢિભ્રષ્ટ છે એમ સાબીત કરી એણે ઈશ્વરવિદ્યાનું ખંડન કર્યું. વળી અધ્યાત્મવાદીઓ માત્ર અમૃત શબ્દોમાં દૃશ્યમાન જગતનું વર્ણન કર્યા કરે છે. પરંતુ સ્પષ્ટ કરતા નથી તેથી, અને વિશ્વના ઉત્પત્તિ અને અસ્તિત્વના પ્રશ્નો બુદ્ધિથી સહેજ પણ ઉકેલી શકાય
