________________
૧૦ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. . હવે હરએક યુગમાં કેવળ લોકમત, (Church) ધર્મસંધ કે ધર્મપુસ્તકના જ આધાર પર અમુક અસિદ્ધ કે અપ્રતિપાદ્ય સિદ્ધાંત લોકોએ સ્વીકારવા એવી તેમને આજ્ઞા કરવામાં આવી છે, અને તેઓ એ ફરમાને માન્ય રાખે એવી તેમની પાસે આશા રાખવામાં આવી છે. આ બાબતમાં ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. કુદરત અને મનુષ્ય વિષે અશાસ્ત્રીય રીતે બાંધવામાં આવેલી માન્યતાઓથી સીધી કે આડકતરી રીતે ધર્મ તથા સમાજનું હિત સધાયું છે; અને આથી જ બુદ્ધિને. ઉપયોગ કરવાની કુટેવવાળા (?) લોકોની ટીકાઓ સામે એ માન્યતાએનું શરીરબળથી રક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. શરીરબળ વાપરી ધમાંધિકારીઓ તથા સમાજના જવાબદાર તંત્રીઓએ એ માન્યતાએને અખંડ રાખવા પ્રયત્ન કર્યો છે. જે પિતાનો એકાદ પાડોશી પ્રતિપાદ્ય વિષયમાં અશ્રદ્ધા બતાવે તે કોઈ માણસ તેથી ખાસ છેડાઈ જતો નથી; એ બીના પર કોઈ લક્ષ આપતું નથી. એક સમે નેપલીઅન નામને નર પૃથ્વી પર હતા તથા પાણી ઓક્ષિજન (પ્રાણવાયુ) તથા હાઇડ્રોજન (અંબુતત્ત્વોનું બનેલું છે, એ બે પ્રયોગદ્વારા સિદ્ધ થઈ શકે એવી બાબતને જે કાઈ નાસ્તિક ઇન્કાર કરે તે તે કેવળ હાસ્યાસ્પદ થાય છે. પણ જે કઈ ઈશ્વરના અસ્તિત્વ વિષે કે આત્માના અમરત્વ જેવા અપ્રતિપાદ્ય સિદ્ધાંતનો અસ્વીકાર કરે તો તે ભારે ઇતરાજી હોરે છે, અને એક સમયે તો તેવાને મોતને શરણ પણ જવું પડયું હોત. મધ્યયુગના આપણે કોઈ મનુજ બંધુએ કેન્સ્ટાટિનેપલની હસ્તી વિષે શંકા ઉઠાવી હોત તે બહુ બહુ તે તેને મૂર્ખ કહેવામાં આવ્યો હોત, પણ જે તેણે ધૂમકેતુ થવાનાં (ધર્માધિકારીઓ બતાવતા હોય તે) કારણો વિષે શંકા ઉઠાવી હોત તે તે તે આફતમાં આવી પડ્યું હોત. જેરુસલેમ વિષે બાઈબલમાં ઉલ્લેખ છે માટે તેની હસ્તીને ઈન્કાર કરવા કોઈએ માથું ઉંચક્યું હોત તે તેને લોક અને ધર્માધિકારીઓ હસી કાઢે એટલેથી વાત પતી ન હોત; એના પર જુલમને પાર રહ્યું ન હોત.
