________________
૧૬૪
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. ખેટું છે. જ્યારે મે હમારા વજની બીક બતાવે છે (સરલ દલીલેથી શંકાનું સમાધાન કરવાની અશક્તિ હોવાથી) ત્યારે ત્યારે હમે ટાજ હે .” મહારી પણ આ જ સ્થિતિ છે. હું ઈગ્લેંડના એક સાથે ન્યાયી, તાર્કિક દલીલમાં ઉતરી શકું, પરંતુ અધિકારીએના વજ–ભારી ધમકીઓ-સામે હું ખૂઝી શકું નહિ. (સત્તાના મદમાં ધાર્યું કરવા મથનારા સામે હું બુદ્ધિથી કશું ઉકાળી શકું નહિ. મદેન્મત્ત સત્તા આગળ મારું શાણપણ કશું ન ચાલે.)
* તપાસમાં પેઈન ગુન્હેગાર ઠર્યો, અને રાજ્યમાંથી બહિસ્કૃત થયો. ૧૭૯૪-૯૬ માં એણે “ધી એજ એવું રિઝન” એ નામનું ખ્રિસ્તી ધર્મવિરોધી પુસ્તક પ્રકટ કરી ન અપરાધ કર્યો. રોબસ્વીઅરની આજ્ઞાથી જ્યારે એને પેરીસના કેદખાનામાં રહેવાને યોગ પ્રાપ્ત થયે ત્યારે ત્યાં રહ્યા રહ્યા એણે આ ગ્રંથ લખો શરૂ કર્યો હતે. એમાં છેક સરળ ભાષામાં, સહેજ પણ શબ્દસંકોચ કે કૃત્રિમ ઢાંકપીડા વગર, ખ્રિસ્તી ધર્મની મેક્ષ વિષેની યેજનાની અને બાઈ. બલની સખત ઝાટકણું કરવામાં આવી છે અને આવી જાતનું એ પ્રથમ ઉપયોગી પુસ્તક હોવાથી એ ઘણું ખ્યાતિ પામ્યું છે. એ સારી પ્રસિદ્ધિ પામ્યું એનું બીજું કારણ એ હતું કે પુસ્તક સામાન્ય જનતામાં પણ. સારે પ્રચાર પામે એવી અનુકૂલ શૈલીમાં લખાયેલું હતું, અને બાઈબલ પર ટીકા કરવામાં પેઈનનું વલણ જો કે એના પુરોગામી કેવળેશ્વરવાદીઓના વલણને મળતું હતું તો પણ ખગોળશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પ્રતીત થયેલી વિશ્વ સંબંધી કલ્પના સાથે ખ્રિસ્તી ધર્મની યોજનાને કશી જ અનુરૂપતા નથી એ વાત સચેટ રીતે સાબીત કરવાનું પ્રથમ માન તે પેઈનને જ ઘટે છે. આવા અપૂર્વ અને બળવત્તર. પ્રતિપાદનને લીધે પણ એના પુસ્તકની સારી પ્રશંસા થઈ છે.
આપણે પેઈનના શબ્દો તરફ વળીએ એટલે ખ્રિસ્તી પ્રણા-- લિકાના અને ખગોળશાસ્ત્રના અનુમાન વચ્ચેનો વિરોધ સ્પષ્ટ થશે.
આપણે જે દુનીઆમાં વસીએ છીએ તે જ આખું વસવાયોગ્ય
