________________
• વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૬૫ ભૂમંડળ છે-આપણી દુનીઓથી અતિરિક્ત બીજી કોઈ દુનીઆ જ નથી–એવું ખ્રિસ્તી પ્રણાલિકામાં સ્પષ્ટ કથન તો નથી, છતાં યહુદિઓની સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિને વૃત્તાંત, ઇવ અને સફરજનની કથા અને પ્રભુપુત્રના મૃત્યુવાળા એ વાર્તાને ઉત્તર ભાગ-એ સર્વ જોતાં એ પ્રણલિકાની ઘટના એવી છે કે એથી ઉલટું જે અર્થાત દુનીઆ અનેક છે અથવા તે જેટલા તારાઓ છે એટલી તે છે જ એવું–માનવાથી ખ્રિસ્તીઓની ધર્મપ્રણાલિકા એકદમ નજીવી અને હાસ્યાસ્પદ થઈ જાય છે. એક જ મનુષ્ય એક વખતે આ બે ખ્રિસ્તીશાસ્ત્ર અને ખગળશાસ્ત્રમાંની પરસ્પર વિરુદ્ધ માન્યતાઓ પિતાના હૃદયમાં ધરાવી શકે નહિ અને જે કંઈ એ બન્નેને માનવાને ડોળ કરે તેને વિષે એટલું જ કહી શકાય કે એને એ બેમાંથી એકે વિષે ભાગ્યે જ કંઈ વિચાર હશે.”
કુદરત પ્રભુના આવિષ્કારરૂપ છે એટલું એક ઉત્સાહી કેવળેશ્વરવાદી તરીકે પોતે માનતે હોવાથી પેઈન એ વાતનું અતિ સબળ રીતે સમર્થન કરી શકે છે. જૂના કરારમાંની કેટલીક વાર્તાઓને ઉદેશીને તે લખે છે –
આ અગમ્ય, ઈદ્રિયાતીત સમસ્ત વિશ્વ જેને ઘણું કરે તે માત્ર એક ભાગ મનુષ્યને દૃષ્ટિગોચર થઈ શકે તેના પ્રેરક અને નિયામકની (Immensity) અમાપ શક્તિને આપણે ખ્યાલ કરીએ તો આવી તુચ્છ વાતને ઈશ્વરક્ત કહેતાં આપણે શરમાવું જોઈએ.”
પઈન ના પુસ્તકને ધર્માધ્યક્ષ વૈટસને જવાબ વાળે. વૈટિસન ૧૮ મી સદીમાંના સારા, પ્રશંસાપાત્ર ધર્મગુરુઓમાંને એક હતા અને એ મનુષ્યને સ્વાત્મનિર્ણયનો હક્ક છે એ વાત કબુલ તથા દલીલ સામે દલીલથી લડવું જોઈએ, દબાણ કરવું ન જોઈએ, એ અભિપ્રાય ધરાવતે. એણે પેઈનને જે લેખધારા જવાબ વાળ્યો, તે લેખનું નામ “એન એપેલેજ ફેર ધ બાઈબલ’ અર્થસૂચક હતું. વૅટસનના આ જવાબને ઉદ્દેશીને ૩ જા જે કહ્યું હતું કે બાઈબલ જેવા ગ્રંથના બચાવની કશી જરૂર પડે એવું મારા જાણ્યામાં નથી. બચાવ
