________________
૧૨૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
સત્ય સિદ્ધાંત’ એક જ ગણાવ્યાં. આપણને હેબ્સના ધર્મ સંબંધી વિચારે એની નીચેની ટીકા પરથી સમજાય છે.' અજ્ઞાનને લીધે અદશ્ય વસ્તુની મનુષ્યને જે કાલ્પનિક ભીતિ ઉત્પન્ન થાય છે તેમાંથી પરિણમતી લાગણું એજ ધર્મ, પિતાના હૃદયમાંની એ ઉર્મિને મનુષ્ય ધર્મ કહે છે અને પોતાનાથી તદ્દન ભિન્ન રીતે અદશ્ય તત્ત્વને પૂજનાર પુરુષની તેવીજ ઉર્મિને મનુષ્ય વહેમ કહે છે. બીજા ચાર્લ્સને રાજ્યમાં હોમ્સને ભાષણ કરવાની મનાઈ કરવામાં આવી હતી તથા એનાં પુસ્તકોને બાળી દેવામાં આવ્યાં હતાં.
(૨) હેલેંડને યહુદિ તત્ત્વવેત્તા સ્પાઇનેઝા ડેકાટને અને રાજનીતિ સંબંધી વિચારોમાં હેબ્સને અત્યંત ઋણી છે, પરંતુ એના
એ બંને ગુરુ કરતાં સ્પાઇનેઝાની ફિલસુફી ખ્રિસ્તી મતની વધારે વિરુદ્ધ છે. એ પરતત્ત્વ–પરમાત્માને નિર્વિશેષ, પૂર્ણ નિરાકાર લેખો અને સંત અને ચિત એ એના સ્વાભાવિક ગુણો માનતે. સર્વે સુખના સારરૂપ પ્રભુપ્રેમ એટલે નિશ્ચિત અને અવિચલ સિદ્ધાંતને વશ વર્તાનારી માનવસ્વભાવ તથા કુદરતની વ્યવસ્થાનાં જ્ઞાન અને ધ્યાન એવી સ્પાઇનેઝાની પ્રભુપ્રેમની વ્યાખ્યા હતી. કાર્યકારણ સંબંધ દ્વારા પ્રવર્તતી કુદરત સહેતુક પ્રવર્તે છે એ ધાર્મિક માન્યતાને એ વહેમ ગણતા અને માણસને સ્વતંત્ર ક્રિયાશક્તિ છે એ પણ એ હેતે સ્વીકારતો. એની ફિલસુફીને આપણે કોઈ નામથી ઓળખાવવા માગતા હોઈએ તે આપણે એને સર્વેશ્વરવાદનું નામ આપી શકીએ. એની ફિલસુફીને ઘણીવાર અનીશ્વરવાદ તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. અનીશ્વરવાદ એટલે સાકાર પ્રભુને અસ્વીકાર એવો સામાન્ય વ્યવહારમાં એને જે અર્થ કરવામાં આવે છે તે હોય તે સ્પાઇનેઝા ખરેખર અનીશ્વરવાદી હતું. આ સંબંધમાં એટલું ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર છે કે સત્તરમા અને અઢારમા શતકમાં કોઈ પણ શાસ્ત્ર ઈશ્વરક્ત નથી એવું માનનારા નવીન વિચારકેની અતિ
