________________
૨૨૪ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. નુકસાન થતું અટકાવવું એ રાષ્ટ્ર માત્રને સ્વતઃસિદ્ધ અધિકાર છે; આટલું જ નહિ, એમ કરવું એ રાષ્ટ્રની અનિવાર્ય ફરજ છે, રાષ્ટ્રનું અસ્તિત્વ એ ફરજ અદા કરવા માટે છે, એ વાત કેણ ના કબુલ કરશે ? વર્તન સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થાય કે વાણું સ્વાતંત્રે મળવું જ જોઈએ અથવા કાર્ય સ્વાતંત્ર્યના અનેક પ્રકારમાં ખાસ કરી વાણુસ્વાતંત્ર્યને વિશિષ્ટ અધિકાર મળવો જોઈએ-વાણીસ્વાતંત્ર્ય પર જ ખાસ ભાર મૂકાવે જોઈએ-એ કાંઈ સિદ્ધાંત નથી, તેમ સમાજને ખાતરી થઈ જાય કે તેના કોઈ એક સભ્યની વાણી દ્વારા આખા સમાજને હાનિ પહોંચવાની ભીતિ છે, ત્યારે પણ સમાજે આત્મરક્ષણની તૈયારી ન કરવી અને માત્ર હાથ જોડી બેસી રહેવું એ પણ કાંઈ નિયમ નથી. આગામી ભયની અટકળ બાંધવી એ દરેક સરકારનું કાર્ય છે. સરકારને નિર્ણય ખોટે યે હોય, પણ કોઈ પણ વ્યક્તિના વાણીસ્વાતંત્ર્યથી સમાજના હિતને ધોકો પહોંચે છે એવી જે સરકારને ખાતરી થાય તે વચ્ચે પડવાની તેને યોગ્ય લાગે તે જુલમ ગુજારવાની તેની ફરજ નથી શું ?
ઉપર આપણે જે દલીલ કરી તેના આધારે પ્રાચીન અને અર્વાચીન કાળમાં સ્વતંત્ર વિચારને કચડી નાખવા માટે સરકારે સ્વીકારેલી સિતમવૃત્તિને બચાવ થઈ શકે છે. એ જ રીતે તપાસકારિણી સભા (Inquisition); મુકણનિયંતાની પદવી, દેવનિંદાને લગતા કાયદા અથવા તે એ જ પ્રકારનાં બધાં જુલમી પગલાં માટે એમ કહી શકાય કે ભલે એ પગમાં અંતિમ હતા અથવા અવિવેકથી અમલમાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં તેપણ એ પગલાં ભરનારાને હેતુ સમાજ પર ઝઝુમતા ભયમાંથી સમાજને ઉગારી લેવાનો હતો અને એથી એવાં પગલાં ભરવાં એ એમનું ધર્મકર્તવ્ય હતું. (અલબત્ત, જુલમના ભંગ થઈ પડેલા માણસોના કહેવાતા કલ્યાણ માટે અર્થાત તેમની ભાવિ મુક્તિને નામે જે ઘર પગલાં ભરાયાં તેમને ઉપર પ્રમાણે બચાવ થઈ શકે નહિ.)
