________________
૮ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. અભ્યાસી સિવાય બીજા તે એજ રીતે જાણે છે. અને આ ખોટું નથી. કારણ જે બીજાના આધારે અમુક જ્ઞાન સ્વીકારવામાં આપણે વાજબી ન ગણતા હોત તો ખરેખર દરેક માણસનું જ્ઞાન છેક જ સંકુચિત હોત એ દીવા જેવું સ્પષ્ટ છે.
પણ અન્યના આધારે અમુક જ્ઞાન સ્વીકારવામાં આપણે એક શરતે જ વાજબી કરીએ છીએ. જે હકીકત આપણે અંદેશા વગર સ્વીકારી શકીએ તે પુરવાર થઈ શકવી જોઈએ. ઉપર આપેલાં દૃષ્ટાંત આવાં છે, અર્થાત સિદ્ધ થઈ શકે એવાં છે. જ્યારે અંગ્રેજ બાળક ફ્રાન્સ જાય અગર તેનામાં ફ્રેન્ચ ભાષાનું એકાદ પુસ્તક વાંચવા પૂરતી શક્તિ આવે ત્યારે તેને ખાતરી થાય જ કે બીજાને આધારે સ્વીકારેલું જ્ઞાન સાચું છે. દિનપ્રતિદિન મહારી સામે એવા પુરાવાઓ ખડા થાય છે કે જો હું મહેનત લઉં તો કલકત્તા શહેરનું અસ્તિત્વ હું જ પુરવાર કરી શકું એમ મહને સિદ્ધ થતું જાય છે. પણ આજ રીતે નેપલીઅન નામને એક વીર નર દુનિયા પર થઈ ગયે એ બાબતની હું ખાતરી કરી ન શકું; છતાં જે મહને એ બાબતમાં શંકા હોય તે માત્ર સાદી વિચારણથી હું એટલી તો ખાતરી પામું જ કે તેની હસ્તીના ઈન્કાર વિરુદ્ધ હજારે હકીકતો મેજુદ છે. પૃથ્વી સૂર્યથી ૯૩,૦૦૦૦૦૦ મેલ દૂર છે એ વિષે મને શંકા નથી. કારણ બધા ખગોળવેત્તાઓ એમ માને છે કે એ હકીકત પ્રયોગસિદ્ધ છે. બધાજ એક મત પર કેમ આવ્યા એ વાત બે રીતે સમજાવી શકાય એમ છે. એક તે, પૃથ્વી અને સૂર્ય વચ્ચેના અત્તરની ગણતરી પ્રયોગસિદ્ધ છે અને બીજું એ કે એ ગણતરી કરવાની જે કઈ તસ્દી લે તે પણ એજ નિર્ણય પર આવે.
પણ આપણો બધે જ માનસિક સરંજામ આ પ્રકારને નથી હોતે. સામાન્ય મનુષ્યોના વિચારો, પ્રતિપાદ્ય તેમજ બીજાને આધારે સ્વીકારેલી હકીકતો તથા અપ્રતિપાદ્ય વિચારે અને માન્યતાઓથી ભરેલા હોય છે. ત્રિમૂર્તિ (Trinity) વિષેની માન્યતા ધર્માધિકારી
