________________
વિચારવાતંત્ર્યને ઇતિહાસ હિષ્ણુતા છતાં સ્વાતંત્ર્ય અંતિમ લક્ષ્ય પર દેરવાને સરજાયા હતા. બુદ્ધિથી અને જ્ઞાનની વૃદ્ધિથી ઈશ્વરવિદ્યાવિદેની સત્તાને પાયે કેવી રીતે ખોદાયે તે આપણે આગળ વર્ણવીશું. તત્ત્વવિચાર, એતિહાસિક વિવેચન તથા વિજ્ઞાન એ ત્રણેએ જેમાં પોતપોતાનો ભાગ ભજવ્યો છે એવી આ પ્રવૃત્તિમાં પદે પદે બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધા (Faith) વચ્ચેનો વિરેાધ તીવ્રતર થતો ગયો છે. સ્પષ્ટ, અસ્પષ્ટ શંકા વધતી ગઈ; અને Humanism સંસ્કારી સહદયતાના પ્રચારને લીધે ઉત્પન્ન થયેલા તથા ગુપ્ત વા પ્રકટ સંશયવાયુક્ત ઐહિકવાદ (Secularism)ના ફેલાવાથી પારલૌકિક સુખને બદલે ઐહિક સુખની વૃદ્ધિ કરવામાં લોક રસ લેવા લાગ્યા. આ સ્થિર બુદ્ધિવિકાસની સાથે સાથે મતાંતરક્ષમા વધતી ગઈ અને વિચારસ્વાતંત્ર્યના હિમાયતી સંખ્યામાં વધવા લાગ્યા. દરમ્યાન રાજકીય પરિસ્થિતિબળને અધીન થઈ રાજસત્તાઓને એકજ ધર્મમતની રક્ષા કરવાની પિતાની નીતિ નરમ કરવી પડતી તથા બીજા ખ્રિસ્તી પંથેનું દુઃખ નિવારણ કરનારા કાયદા ઘડવા પડતા. આમ ઐહિક અને રાજકીય હિત વધારવાના કારણસર વિધર્મનિષેધ અથવા નિરાસક ક્ષને સિદ્ધાંત ખંડન કરવામાં આવ્યું હતું. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય એ સંપૂર્ણ વિચારસ્વાતંત્ર્યના માર્ગે ચઢવાનું અતિ ઉપયોગી પગથયું હતું,
