________________
२०८
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
છે. જો ભૌતિકશાસ્ત્રની જેમ તત્ત્વજ્ઞાનને વિષય બુદ્ધિગમ્ય હોત તા જુદા જુદા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ વચ્ચે કંઈક સમાધાની થઇ હેાત–જુદાં જુદાં તત્ત્વમતામાં કંઇક સામ્ય જણાત.
ખ્રિસ્તી ધર્મને વધુ ઉદાર કરવાની, તેને અસાંપ્રદાયિક અને સયુક્તિક કરવાની તથા ઈશ્વરવિદ્યાવાદ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે કંઈક સમાધાની કરવાની બ્રાડચ વાળાઓની પ્રવૃત્તિ લેસ્ટિ સ્વિટનને આકર્ષી શકી નહિ, અને એણે બ્રાડચવાળાના ઉપલા બધા પ્રયાસા પર કંઇક તિરસ્કારપૂર્વક ટીકા કરી. “પ્રાર્થનાના પ્રભાવ વિષે તકરાર ચાલુજ હતી. પ્રાર્થનાની સત્તા શી છે ? તે ફળદાયક છે ?” વગેરે પ્રશ્ન ચર્ચાતા હતા. ઉ. ત. વષઁદ માટે પ્રાર્થના કરવી એ બુદ્ધિયુક્ત કહેવાય ? એ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રના પ્રદેશમાં આવનારા પ્રશ્ન સંબંધી ઈશ્વરવિદ્યાવાદ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે તકરાર ઉઠેલી. કેટલાક ઇશ્વર વિદ્યાવિદા એવા સમાધાન પર આવ્યા હતા કે ગ્રહણ વિરુદ્ધ પ્રાર્થના કરવી એ મૂર્ખામી છે, પરંતુ વર્ષાદ માટે પ્રાર્થના કરવી એ કંઇક અક્કલવાળુ કહી શકાય, આ સંબંધમાં સ્ટિવને લખ્યું હતુ` કે જેટલે અંશે એક દૃશ્ય નિશ્ચિત કારણાને આધારે અને છે તેટલેજ અશે ખીજાં પણ તે કારણેાથીજ પરિણમે છે. પણ જ્યાં કુદરતની શક્તિ એવી સરળ રીતે યેાજાઈ હાય કે તેમને આધારે આપણે કકિ આગાહી કરી શકીએ ત્યાં ઇશ્વરીસત્તા ગૂઢ છૂપાઇ રહી છે. એમ માનવા કરતાં જ્યાં એ શક્તિ અતિ અટપટી રીતે પ્રયાગમાં આવી હેાય અને તેથી વાયુવિજ્ઞાન સંબંધી દસ્યા વિષેની આપણી ગણતરી ખોટી પડવાના સંભવ હોય ત્યાં ઈશ્વરીસત્તા ગૂઢ રીતે રહેલી છે એમ માનવું વધારે સહેલું થઇ પડે છે. (ગ્રહણ અને વાઁદની ખામતમાં ઉપલી ટીકા ચેાગ્ય છે. પણ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ આ ભેદ અયેાગ્ય છે. સર્વ શક્તિમાન પ્રભુ પંચાંગમાં ન જણાવેલા બનાવાને જેટલી સહેલાઇથી થાપી ઉથાપી શકે છે તેટલીજ સહેલાઇથી પંચાંગમાં જણાવેલા મનાવાને પણ થાપી ઉથાપી શકે છે. એની શક્તિને
