________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૦૯ વળી મર્યાદા કેવી ! વિજ્ઞાન જેમ જેમ આગળ વધતું જાય છે તેમ તેમ ઈશ્વર પાછો જતો જાય છે અને ફેન્કલિને દશ્યજગતના કાનુને પ્રકટ કર્યા ત્યાર પહેલાં વિજળીના કડાકામાં પ્રભુને અવાજ ઘેરાત હતું અને હવે તેમ નથી એવી અટકળ કઈ કરી શકે નહિ, એવી અટકળ કરવાને કઈને અધિકાર નથી.
વળી જ્યારે પ્રજાનું લક્ષ “નરકના પ્રશ્ન વિષેની ચર્ચા અને તકરારોમાં પરેવાયું હતું તથા એ સિવાયની બીજી બાબતમાં પ્રાચીનમત સ્વીકારનારા ઈશ્વરવિદ્યાવિદ એમ માનવા લાગ્યા હતા કે
ન નિયંત વારા અથવા શાશ્વત નરકવાસને સિદ્ધાંત ભયંકર સિદ્ધાંત છે, અને એને મંહિને પુરા નિર્ણયાત્મક નથી, તથા પિતાની માન્યતા જાહેર રીતે પ્રકટ કરવાની તેઓ હિંમત કરવા લાગ્યા હતા ત્યારે લેસ્લિ સ્ટિવને આગળ આવી એમ દર્શાવી આપ્યું કે જે આ ઇશ્વર વિદ્યાવિદો કહે છે તે મુજબ પેલો સિદ્ધાંત ભયંકર જ હોય તે પછી એતિહાસિક ખ્રિસ્તી ધર્મ વિરુદ્ધ તેના કટ્ટા દુશ્મને પ્રસ્તુત પ્રશ્ન (નરકવાસ)ના સંબંધમાં જે જે કાંઈ ઉચ્ચાર્યું કે લખ્યું છે તે સર્વ યોગ્ય છે. જે સમયે મનુષ્યનાં હૃદયો પર ખ્રિસ્તી ધર્મનું પ્રભુત્વ હતું તે સમય “નરક’ વિષેના સિદ્ધાંત સામે એક પણ શબ્દ ઉચ્ચારવાની કોઈની તાકાત ન હતી. જે એ સિદ્ધાંતને ખ્રિસ્તીમત સાથે ગાઢ સંબંધ ન હોત, જે એ કેવળ બીન અગત્યને અને આકસ્મિક સિદ્ધાંત હોત તો જ્યાં જ્યાં ખ્રિસ્તીમત પૂર જોરમાં હતો ત્યાં ત્યાં તે સિદ્ધાંત આગ્રહ અને ઉત્સાહપૂર્વક મનાતે ન હેત. એ સિદ્ધાંતને દૂર કરવાનો કે નરમ કરવાનો પ્રયાસ એ અવગતિનું જ ચિહ્ન છે.
હવે છેવટે હમારું મત નાશ પામતું જાય છે એ મત વિષે હમે કશું જાણતા નથી, સ્વર્ગ અને નરક એ બધી સ્વમાની વાત છે, એના પોતાના મૂઢગ્રાહામાં ન માનવાથી હું સદાકાળ નરકમાં
૧૪
