________________
૧૩૨
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સર ગાઠવ્યા છે. ડેવીડનાં ગુન્હા અને પશુસમાન કૃત્યા એણે કડક રીતે ઉધાડાં પાડયાં છે અને એ “સર્વ શક્તિમાન પ્રભુના પ્રિય જન” સાથે મનુષ્ય હાથ મેળવતાં–(હસ્તધૂનન કરતા)–અચકાય એવા એ અધમ નર પિશાચ હતા એમ એણે બતાવી આપ્યું છે. આવી અશ્લીલ, અશ્રદ્દા અને અજ્ઞાન વધારે એવી ખેઇલની નટાઈથી જનતામાં ઘણા ખળભળાટ થયા હતા. બધા વિરોધીઓને જવાબ આપતી વેળા એઇલે, મેાન્ટેન અને પાસ્કલની વૃત્તિને સ્વીકાર કરીને શ્રદ્દાને બુદ્ધિ સાથે અથડાવી મારી હતી.
તે કહેતા હતા કે શ્રુતિનાં સત્યાને કેવળ ઇશ્વરના પ્રમાણથી સ્વીકારવાં-ઇશ્વરાક્ત માની ખરાં પ્રમાણવાં-એ શ્રદ્ધાના ધદષ્ટિએ અતિ ઉચ્ચ ગુણ છે. જો તમે આત્માના અમરત્વનેા સિદ્ધાંત તાત્ત્વિક કારણસર માન્ય કરાતા તમે પ્રાચીનમત–પૂજક ગણાઓ ખરા, પરંતુ હમારામાં ઉચ્ચ શ્રદ્ધા છે એમ કહેવાય નહિ; કારણ કે હમે એ સિદ્ધાંત શ્વરાકત હોવાથી સાચા છે. એમ શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકારતા નથી, પરંતુ તત્ત્વવિચારથી તેનું સત્ય માન્ય રાખેા છે. શ્રુતિનું સત્ય જેમ જેમ મનની સ શક્તિયે।ને વધુ વધુ અગમ્ય થતું જાય તેમ તેમ શ્રદ્દાની કિંમત વધતી જાય છે. એવું અગમ્ય સત્ય સ્વીકારનારની શ્રદ્દા સાચે જ અપ્રતિમ લેખાય. સત્ય જેમ બુદ્ધિમાં ન હસે એવું હાય, તેમ તેને માનવામાં આપણે વધારે ભાગ આપ્યા ગણાય, અને ઈશ્વર પ્રત્યેની આપણી આજ્ઞાંકિતતા વધુ સહી ગણાય. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોવાથી ખ્રિસ્તીધર્મના સિદ્ધાંતા સામે બુદ્ધિવાદીએના જે જે વાંધા છે તે સની પૂર્ણ અને વિસ્તૃત નોંધ લેવાથી આખરે શ્રદ્ધાનીજ કિંમત અને મહત્તા વધે છે. આમ શ્રદ્દાની મહત્તાની સુપ્રીઆ ક્લીલથી એઈલ વિરાધીઓને શાંત પાડતા.
આ ઉપરાંત, ઈશ્વરના અસ્તિત્વને ઇન્કાર કરનારની નૈતિક શ્રેષ્ઠતાની મેઇલે પોતાના ગ્રંથમાં ન્યાયપુરઃસર પ્રશંસા કરી તે માટે
