________________
પ્રકરણ ૩ જુ.
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
મધ્યયુગ, મતાંતરક્ષમાનું અનુશાસન નિકળ્યા પછી દશ વર્ષે કેન્સેન્ટાઈને ખ્રિસ્તી ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ધર્મવિષયમાં આ બનાવ અસાધારણ મહત્ત્વનું હતું. એ પ્રસંગથી માંડીને સહસ્ત્રવર્ષ પર્યત બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્યને દાબી દેવામાં આવ્યાં અને જ્ઞાનની પ્રગતિના માર્ગમાં દુર્ભેદ્ય દિવાલે ઉભી થઈ. પરિણામે જ્ઞાન હતું ત્યાંનું ત્યાં જ અટક્યું એ વસ્તુ સ્થિતિની આપણે આલોચના કરીએ.
જે બે સૈકા દરમ્યાન ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રતિષિદ્ધ લેખાયે હતા તે સિકાઓમાં ખ્રિસ્તીઓ એવી દલીલ કરતા કે કેઈપણ ધર્મનો અંગીકાર કરવો એ મનુષ્યની પોતાની મરજીની વાત છે. અમુક ધર્મ સ્વીકારાવવા માટે કોઈ પણ વ્યક્તિ પર દબાણ થઈ શકે નહિ. આવી દલીલો રજૂ કરી તે સમયે ખ્રિસ્તીઓ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યને દાવો કરતા. પરંતુ જ્યારે તેમને પંથ સર્વોપરિ થયો અને રાજ્ય તરફથી પણ ખ્રિસ્તી ધર્મને સંગીન આશ્રય મળે ત્યારે ખ્રિસ્તીઓએ “ધર્મ સ્વીકાર કેવળ ઐચ્છિક વસ્તુ છે” એવા પિતાના જૂના અભિપ્રાયને તિલાંજલિ આપી એટલું જ નહિ, પરંતુ વિશ્વનાં ગૂઢ તો વિષેના મનુષ્યોના અભિપ્રાયોમાં એકતા આણવાનું આશા ભર્યું સાહસ તેમણે ઉત્સાહપૂર્વક ઉપાડયું અને વિચાર સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાખવાની વધતી ઓછી વ્યવસ્થિત નિગ્રહનીતિ અમલમાં મૂકી. શહેનશાહ અને સરકારે પણ આ નીતિ કંઈક અંશે રાજકીય કારણોસર સ્વીકારી. અતિ તીવ્ર ધાર્મિક મતભેદે રાજ્યની
