________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ.
૩૧ (ાઈક) તિતિક્ષાવાદીઓની દષ્ટિએ સમાજને માર્ગદર્શક થઈ પડે એ લાગ્યો અને આ સિદ્ધાંતની અસર (સ્ટોઈ) તિતિક્ષાવાદીઓ ઉપરાંત સમસ્ત રેમન આલમ અને તેને ધારાશાસ્ત્ર પર થઈ - આ ફિલસુફીઓને વિચાર કરતાં આપણે ગ્રીસથી રેમની વાત ઉપર ઉતરી પડયા. અગાઉના રોમન સામ્રાજ્યમાં કે પાછળના રામન પ્રજાસત્તાકમાં વ્યકિતના અભિપ્રાય પર કોઈ પણ પ્રકારના અંકુશ મૂકવામાં આવ્યા ન હતા, અને તેથી જ વ્યકિતના હકકે પ્રથમ ચર્ચનારી આ ફિલસુફીઓ બહોળો ફેલાવો પામી. ઘણું આગેવાન લેકેને Religion of the State સરકારી ધર્મમાં શ્રદ્ધા ન હતી, પરંતુ અશિક્ષિત જનતાને વ્યવસ્થામાં રાખવા માટે તેઓ ધર્મને ઉપયોગી સમજતા. સાધારણ જનતાના કલ્યાણર્થે મૂઢ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરવાની રોમન પદ્ધતિને એક ગ્રીક ઇતિહાસકાર મુકતકંઠે વખાણે છે. સીસેરેનું આવું જ વલણ હતું. સમાજના હિતાર્થે અસત્ય ધર્મ પણ અનિવાર્ય છે એવી અસલના નાસ્તિકની માન્યતા હતી. એક યા અન્ય રૂપે હાલ પણ એ માન્યતા સામાન્ય છે. ધર્મોને બચાવ તેમનામાંના સત્યને લીધે નહિ પણ તેમની ઉપયોગીતાને લીધે જ કરવામાં આવે છે. રાજને કારભાર વ્યવસ્થિત રહે માટે ધર્મની જરૂર છે અને પિતાને અસત્ય જણાતું હોય એવા ધર્મને પણ નીભાવવો એ રાજકર્તાની ફરજ છે, એમ મેકીઆવેલી ઉપદેશે છે.
હવે બીજા સકામાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલા છેલ્લા ગ્રીક સાહિત્યકાર લ્યુશીઅન વિષે કંઈક કહેવાની જરૂર છે. એનાં લખાણની અસર બધા પર થતી. લોકપ્રિય પુરાણ કથાઓને તે છડેચોક નિંદી કાઢતે. શિક્ષિત નાસ્તિકવર્ગને આનંદ આપવા ઉપરાંત એનાં કટાક્ષમય ગીતની બીજી કંઈ અસર થઈ કે કેમ એ કહેવું મુશ્કેલ છે. (Zeus in a Tragedy Port) “ઝીઅસ ઇન એ ટ્રેજેડી પાટ ” એ એનું . સૌથી વધારે અસરકારક ઉપહાસયુકત ગીત છે. જે કોઈ આધુનિક
