________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૫ નવીન પ્રકાશ, વધુ ઉદાર નીતિભાવનાઓ અને સર્વધર્મની બહાર રહેલા તથા મનુષ્યના આત્માના શત્રુ ગણાઈ સદા નિંદાપાત્ર બનેલા ગુરૂઓની ઉચ્ચતર આધ્યાત્મિકતા પોતાના જીવનમાં અપનાવી રહ્યા છે.”
ઈગ્લેંડમાં કેવળેશ્વરવાદને જે પ્રચાર થયેલે તેને લીધે કાન્સમાંના કેવળેશ્વરવાદથી જેવાં બૌદ્ધિક પરિણામે આવ્યા તેવાં ત્યાં આવ્યાં નહિં. આમ છતાં ૧૮ મી સદીના સર્વ શ્રેષ્ઠ અંગ્રેજ તત્ત્વચિંતક હ્યુમે દર્શાવી આપ્યું કે વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વવાળા ઇશ્વરના અસ્તિત્વ સંબંધે સામાન્ય રીતે જે જે લીલો રજુ કરવામાં આવે છે તે ટકી શકે તેવી નથી. પ્રથમ હું ચમત્કાર વિષેની તેની ચર્ચાને અત્રે ઈશારે ક. ૧૭૪૮ ની સાલ પહેલાં ઇશ્વરવિદ્યાવિદેની માન્યતાઓનો આધાર લીધા વગર ચમત્કારોના પ્રામાણ સંબંધી સામાન્ય સત્યાન્વેષણ થતું ન હતું. દરેક ચમત્કારી બનાવ વિરૂદ્ધ મનુષ્યને એક સરખે અનુભવ હોવો જોઈએ, નહિ તે પછી તેને ચમત્કાર એવું નામ ક્યાંથી ઘટે ? તથા સર્વને અનુભવમાં આવતી વસ્તુના સમર્થન કરતાં એવી ચમત્કારી વસ્તુના સમર્થનમાં વધારે સબળ પ્રમાણની અપેક્ષા રહેશે એવું જણાવીને હ્યુમ નીચે મુજબનું સામાન્ય સુત્ર સ્થાપિત કરે છે; “અમુક ચમત્કારની વાસ્તવિકતા સાબિત કરવા માટે જે પુરા રજુ કરવામાં આવે તે પુરાવો પોતે ટે પડે તે મૂળ સાબિત કરવા ધારેલા ચમત્કાર કરતાં પણ વિશેષ ચમત્કારી બાબત ગણાય એવું ન બને ત્યાં સુધી કઈ પણ પુરા સંતોષકારક ગણાય નહિ. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે એવું કોઈ પણ પ્રમાણ નથી કે જે ખોટું પડે તે જરા અભુત જેવું લાગે. જેના સમર્થનમાં નિઃશેષ ભ્રમમુક્ત, અકીય સદ્દભાવ સંપન્ન, કેળવાયેલા અને વિદ્યાવંત; અન્યને છેતરવાની કપટભાવનાના અસ્તિત્વની જેમના સંબંધમાં શંકા પણ ન લાવી શકાય એવી અશંકનીય પ્રમાણિકતાવાળા, કોઈ પણ પ્રકારના જુઠાણની જેમનામાં ગંધ સરખીયે જણય તે જેઓ ઘણું જોખમમાં આવી પડે.
