________________
૧૧૮
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
૧૭૯૪માં તૈયાર કરવામાં આવેલા Prussian Territorial Code પ્રશિઆના રાષ્ટ્રીય કાયદા સંગ્રહમાં ફેડરિકની નીતિ અને એના સિદ્ધાંત કાયદા રૂપે મૂકવામાં આવ્યા હતા. આ કાયદાની
એ સર્વને અનિયંત્રિત અંતઃકરણસ્વાતંત્ર્ય બક્ષવામાં આવ્યું હતું તથા કેથલિક, લૂથર અને પુનર્ધાટિત એ ત્રણે ધર્મપથને સમાન ભૂમિકા પર મૂકવામાં આવ્યા હતા. ત્રણે પંથના અનુયાયીઓ એકજ સરખા હકકો ભેગવતા. પ્રશિઆની આ નવી પરિપાટી jurisdictinal ‘જ્યુરિસ્કિલનલ’ હતી. ફેર માત્ર એટલે કે ઇંગ્લેંડમાં માત્ર એંગ્લિકન ધર્મગુરુઓ જે અધિકાર ભોગવે છે તે અહિં ત્રણ પંથના અધિકારીઓ ભેગવે છે. પણ જર્મનીમાં બીજાં સંસ્થાને પ્રશિઆએ દર્શાવેલી દિશામાં ઘણા કાળ સુધી પળ્યાં નહિ. છેવટે
જ્યારે (Holy Roman Empire) પવિત્ર રેમન રાજ્યના છેલ્લાં કાનોમાંના એકથી ૧૮૦૩માં વેસ્ટફીલિઆની સધિમાં સુધારા વધારા થયા ત્યારેજ એ સંસ્થાનોએ પ્રશિઆએ પાડેલા ચીલે ચાલવા માંડયું. ૧૮૭૦માં સામ્રાજ્યની સ્થાપના થઈ ત્યાર પહેલાં આખા જર્મનીમાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું હતું.
ઓસ્ટ્રિયામાં, જોસેફ બીજાએ ૧૭૮૧માં મતાંતરક્ષમાનું ફરમાન કાઢયું, તે સમયના કેથલિક રાજ્યનું આ કર્તવ્ય ખરેખર ઉદાર (Broad) લેખાય. જોસેફ ચુસ્ત કેથલિકપંથી હતું પરંતુ પિતાના સમયના સંસ્કારી, જ્ઞાનેદ્દીપક વિચારથી પોતે છેક અલિપ્ત રહે એવા સંકુચિત સ્વભાવને તે ન હતું. તે ફ્રેડરિકને પ્રશંસક હતા અને ૧૬૮૯માં ઈગ્લેંડમાં પસાર થયેલા મતાંતરક્ષમાના કાયદાની માફક જોસેફના અનુશાસનમાં ક્ષમાના તત્વને અભાવ ન હતું. એનું અનુશાસન પ્રત્યેક ધર્મપંથ પ્રત્યેની સાચી સહિષ્ણુતાથી પ્રેરાયું હતું. આ અનુશાસન અનુસાર કેવળ લૂથરપંથી, પુનર્ધાટિત ચર્ચાના અનુયાયીઓ તથા રેમની ધર્મસંસ્થા સાથે જોડાયેલા ગ્રીક ધર્મપંથને ધર્મ સ્વાતવ્ય મળેલું. આટલે અંશે આ અનુશાસન અપૂર્ણ હતું. એનાથી પ્રતિ
