________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧૯ પાદિત કરવામાં આવેલું સ્વાતંત્ર્ય મર્યાદિત હતું. ૧૮૬૭ની સાલ સુધી પૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર સ્થાપિત થયું ન હતું.
જોસેફનું અનુશાસન ઇટલિમાંનાં ઓસ્ટ્રિઅન સંસ્થાનેને લાગુ પાડવામાં આવ્યું હતું, અને પરિણામે ઇટલિમાં પણ ધાર્મિક સ્વાતંવ્યને વિચાર ઉત્પન્ન થયું. પરંતુ ઇટલિમાં ૧૮મા શતકમાં મતાંતર ક્ષમાની હિમાયત કરનારે પુરુષ બુદ્ધિવાદી કે તત્ત્વજ્ઞાની ન હતા, કિંતુ “On Ecclesiastical and Civil toleration” “એન ઇકલેસિએસ્ટિકલ એન્ડ સિવિલ ટેલરેશન” નામના ગ્રંથનો લેખક અને ટેમ્યુરિનિ નામને કેથલિક પંથને એક ધર્મગુરુ હતે એ હકીકત નેધવા લાયક છે. એના ગ્રંથમાં રાજ્ય અને ધર્મસંસ્થાનાં ક્ષેત્રનાં કાર્યોની ભિન્નતાને સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. તપાસકારિણિ સભાનાં કાર્યોને તથા જુલમને નિંદી કાઢવામાં આવ્યાં છે. બળાત્કારે કોઈની પાસે તેના અંતઃકરણ વિરુદ્ધ કર્તવ્ય કરાવવાની નીતિને સાચા ખ્રિસ્તીને ન છાજે એવું કર્તવ્ય ગણાવ્યું છે; અને રાજાને જ્યારે જ્યારે લોકકલ્યાણને હાનિ પહોંચવાની ભીતિ લાગે ત્યારે ત્યારેજ સખી કરવાની છૂટ આપવામાં આવી છે. લોકની માફક, લેખક ટેમ્યુરિનિ માને છે કે અનીશ્વરવાદી ખરેખર જુલમને પાત્ર છે.
નેપોલિઅને ઇટલિમાં જે નવાં રાષ્ટ્ર ઉભાં કર્યાં હતાં તેમનામાં જુદાં જુદાં પ્રમાણમાં મતાંતરક્ષમા દૃષ્ટિગોચર થતી હતી. પરંતુ ખરું સ્વાતંત્ર્ય તો સૌથી પહેલાં ૧૮૪૮ ની સાલમાં (Cavour) કેવુરે (Piedmont) પીડમેન્ટમાં દાખલ કર્યું હતું. આ પગલાને પરિણામે ૧૮૭૦ માં સ્થપાયેલા ઈટલિનાં રાજ્યમાં પ્રથમ ફળરુપ પૂર્ણ સ્વાતંત્રની સ્થાપના સરળ થઈઆ ઈટલિના રાષ્ટ્રની સ્થાપના એ આધુનિક રાષ્ટ્ર વિષેના વિચારને (મન) ખ્રિસ્તી ચર્ચના સામ્રદાયિક વિચારો પર જે વિજય થયો તે વિજયનું સુંદર અને અદભુત કાર્ય હતું. ખ્રિસ્તી ચર્ચના સામ્પ્રદાયિક વિચારને ચુસ્ત
