________________
૧૦૮
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
મુખ્ય' શબ્દો સામે મીરાબેના જેવા જ વિરાધ ઉઠાવ્યેા. આપણે પેઈનના શબ્દો ટાંકીએ.
મતાંતરક્ષમા એ અક્ષમાના અભાવ (અક્ષમાના વિરાધી શબ્દ) નથી પણ વ્યાજક્ષમા છે. બન્ને જીલમા જ છે. અક્ષમાશીલ સરકાર ભિન્ન મતવાળાઓને ધર્મ સ્વાત’ત્ર્યથી વંચિત રાખવાને અધિકાર સમજે છે, ક્ષમાશીલ સરકાર વિધર્મીને ધ સ્વાતંત્ર્ય અક્ષવાના પેાતાના અધિકાર પ્રમાણે છે.” પેઈન ચુસ્ત કેવળેશ્વરવાદી હતા. એણે ઉપરનાં વાક્યામાં નીચેના શબ્દો ઉમેર્યાં છે, “ધારા કે કાછ સભ્ય પાર્લામેન્ટ (પ્રતિનિધિસભા) માં એવા ઠરાવ રજુ કરે કે
આ હેરાથી સર્વ શક્તિમાન પ્રભુને યહૂદિ કે તુર્કની પૂજા સ્વીકારવાની સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે છે અથવા તે સર્વશક્તિમાન્ પ્રભુને તેમ કરવાની મના કરવામાં આવે છે,' તે બધા લેાકેા ખળભળી ઉઠશે અને એ ઠરાવ રજુ કરનાર પર દેવનિંદા કર્યાંના આરોપ મૂકશે. આથી સભામાં ભારે હાહા થશે અને એ દ્વારા ધાર્મિક વિષયેામાં ‘મતાંતરક્ષમા' દર્શાવવાના વિચારની પાકળતા એ સમયે દીવા જેટલી સ્પષ્ટ થઈ જશે.”
ફ્રાન્સના વિપ્લવની શરુઆત તે સુ ંદર થઈ, પરંતુ મીરાબાના વિચારાની અસર ઠેઠ ખળવાના અંત સુધી પ્રબળ ન રહી. ૧૭૮૯ થી ૧૮૦૧ સુધીના વર્ષોમાં ધર્મનીતિમાં ગંભીર ઉથલપાથલ થયા કરી. એ ઉથલપાથલના પરિણામે થયેલા ફેરફારા આપણને પ્રસ્તુત ચર્ચામાં અતિ ઉપયેાગના છે; કારણ, એ ફેરફારા પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે જે લેાકેા અક્ષમાશીલ સરકારને ઉથલાવી નાંખી અસહિષ્ણુતાને નાશ કર્યોના દાવા કરતા હતા તે લેાકેા પર જ અંતઃકરણ સ્વાતત્ર્યના સિદ્ધાંત ઉંડી અસર કરી શકયા ન હતા. ૧૭૯૦ ની સાલમાં પાદરીઓએ સરકારી ચ` State Church ની પુનઃ વસ્થા કરી. એ ફેરફારની રુએ ફ્રાન્સના શહેરીએને પાપની સત્તા માન્ય કરવાની મના થઈ અને ધર્માધ્યક્ષેાની નિમણુક કરવાની સત્તા (ધર્માંની
