________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૫૫ રોમન કેથલિક ધર્મગુરુઓએ તપાસકારિણું સભાએ વીણું કાઢેલા પાખંડીઓને દમવા માટે જે ન્યાયરીતિ અમલમાં મૂકી તેનાથી ઈગ્લેંડેતર યુરોપીય પ્રદેશના ફોજદારી કાયદાશાસ્ત્ર પર ઘણી માઠી અસર થઈ. લી નામનો ઇતિહાસકાર કહે છે કે તપાસકારિણી સભાની સ્થાપનાથી થયેલાં અનિષ્ટોમાંનું સૌથી ગંભીર એ હતું કે ઠેઠ ૧૮મી સદીના અંત સુધી યુરોપના ઘણાખરા દેશમાં પાખંડમત નિમૂળ કરવા માટે એ સભાએ જે પદ્ધતિ સ્વીકારી હતી તે ગમે તે પ્રકારના આરોપીની તપાસ ચલાવવા માટે આદર્શ મનાવા લાગી. એ જ પદ્ધતિસર દરેક ગુન્હાની તપાસ કરવાને ધારે પડી ગયો.
આ સભાના સભ્યોને ઉદ્દેશી ગીબેન કહે છે કે તેઓ બેવકુફી ભરેલી, ક્ષુલ્લક વાતોનું નિદય આચરણથી રક્ષણ કરતા હતા. આ સભાસદોને ઘણીવાર અતિ ક્રૂર, રાક્ષસી પ્રકૃતિના લેખવામાં આવ્યા છે છતાં એમની અને એમની ઈચ્છાનુસાર વર્તનારા રાજકર્તાઓની તરફેણમાં એટલું કહી શકાય ખરું કે આદિકાળમાં દેવતાઓને મનુષ્યના ભેગે આપનારા ધર્મગુરુઓ અને શહેનશાહે કરતાં તેઓ જરા પણ દુષ્ટતર ન હતા. પવન પિતાને અનુકૂળ થાય એવી ઈચ્છાથી દેવને પ્રસન્ન કરવા માટે પિતાની પુત્રી ઈશજીનીઆની આહૂતિ આપનાર ગ્રીક રાજા એગેમેમન અત્યંત પ્રેમી પિતા હશે અને એવી આહૂતિ આપવાની તેને સલાહ આપનાર ધર્મગુરુ પણ વણે પવિત્ર અને પ્રમાણિક પુરુષ હશે. પણ એમનાં કૃત્યો કેવાં જાલીમ છે! એગેમેગ્નન અને તેના ગુરુની માફક જ મધ્યયુગમાં અને ત્યાર પછી ઘણાં વર્ષો સુધી દયાળુ પ્રકૃતિના અને નીતિનિયમના પાલન માટે વિશુદ્ધ પ્રેમ ધરાવનારા માણસો પણ પાખંડીઓની ગંધ આવતાં જ પિતાને મૂળ સ્વભાવ ભૂલી, દયાહીન થતા. તેમની માન્યતાઓ જ તેમને જાલીમ કૃત્યો કરવા પ્રેરતી. એગેમેક્સન અને તેના ગુરુને આપણે ક્રૂર લેખ્યા નથી તે પછી તપાસકારિણું સભાના સભ્યોને આપણે જુલમગાર કેમ લેખીએ? દોષ માન્યતાનો હતા, માન્યતા ધરાવનારને
