________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૬૧ તે, આ બધે જુલમ ધાર્મિક સિદ્ધાંતનું જ પરિણામ હતું, ધર્મને નામે જ ગુજારવામાં આવેલો એ દર્શાવવાનું અને બીજું બુદ્ધિવાદના પ્રચારથી જ જુલમની એ પરંપરાને અંત આવ્યો એ વાચકના હદય પર ઠસાવવાનું
આમ, જેટલો વખત ખ્રિસ્તી ધર્મની સત્તા સર્વોપરિ હતી તેટલો વખત મનુષ્યના હૃદયક્ષેત્રની ચારે બાજૂ ખ્રિસ્તી ધર્મ કારાગૃહની જે દિવાલ ચણ હતી તે વચ્ચે બુદ્ધિ શંખલામાં જકડાઈ પડી હતી. અલબત્ત, આ સમયમાં બુદ્ધિ છેક નિષ્ક્રિય, પ્રવૃત્તિહીન થઈ ગઈ ન હતી, પરંતુ તેની પ્રવૃત્તિ પાખંડમતમાં રૂપાંતર પામી હતી. અથવા ઉપરનું કારાગૃહનું રૂપક કાયમ રાખીને કહીએ તે જે લોકો ખ્રિસ્તીધર્મ સિદ્ધાંતની દઢ શંખલા તેડી શક્યા તેઓ ઘણે ભાગે એ કારાગૃહની દિવાલોને કૂદવાને અસમર્થ હતા. તેમનામાં અમુક માન્યતાઓ નવેસરથી બાંધવા પૂરતું જ સ્વાતંત્ર્ય આવ્યું હતું, પરંતુ તેમની આ માન્યતાઓ પણ પ્રાચીન–મતની જેમ ખ્રિસ્તી ધર્મની દેવકથાઓને આધારે જ ઘડાયેલી હતી. અલબત્ત, કેટલાક અપવાદ પણ હતા. ૧૨ મી સદીના અંતકાળે પરભૂમિ તરફથી ઉત્તેજન મળવા લાગ્યું હતું. એરિસ્ટલની ફિલસુફી પશ્ચિમના ખ્રિસ્તી પ્રદેશોના વિદ્વાનને વિદિત થવા લાગી હતી. આ વિદ્વાનોના ગુરુઓ યહુદીઓ અને ઈસ્લામી હતા. પ્રાચીન ગ્રીક તત્ત્વવિચારના જ્ઞાનથી ઈસ્લામીમાં અમુક અંશે વિચાર સ્વાતંત્ર્ય જાગૃત થયું હતું. અને એરિસ્ટોટલની ફિલસુફીને આધારે લખાયેલા નાસ્તિક Free-thinker એવોસ ( બારમી સદીમાં ) ના ગ્રંથાએ ખ્રિસ્તી મુલકમાં બુદ્ધિવાદનું અલ્પ માં વહેતું કર્યું હતું. આ એવોસ જડ પદાર્થોની શાશ્વતતાને માનનારે હત; અમરત્વને સિદ્ધાંત એને અગ્રાહ્ય હતે. એવરેસના સામાન્ય વિચારેને આપણે સર્વ બ્રહ્મમયવાદ (Pantheism) તરીકે વર્ણવી શકીએ. (પણ) ઇસ્લામના પ્રાચીનમતાવલંબી ધર્માધિકારીઓ સાથેની ખટપટ દૂર કરવાના હેતુથી એણે “Áધ સત્ય” ને સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કર્યો
