________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૧૨૯ અસભ્ય રીતે નિંદા કરવા માટે અનીશ્વરવાદી” અથવા “નાસ્તિક શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવતો હતો, પરંતુ બહુ કાળજી વગર લખનારા લેખકોનાં અનીશ્વરવાદી વિષેનાં લખાણ વાંચીએ છીએ ત્યારે આપણે સાધારણ રીતે એમ માનીએ છીએ કે અનીશ્વરવાદી તરીકે લેખાતા લકે વસ્તુતઃ કેવળેશ્વરવાદી હતા. અર્થાત તેઓ સાકાર પ્રભુમાં માનતા પરંતુ ખ્રિસ્તી શ્રુતિમાં આસ્થાહીન હતા.
સ્પાઈનોઝાની ધૃષ્ટતાભરી ફિલસુફી તેને સમયના વિચાર વહેણને મળતી ન હોવાથી ઘણા લાંબા કાળ સુધી પ્રજાના વિચાર પર તેની ઉંડી અસર થઈ શકી નહિ, પરંતુ જેન લેક નામના વિચારકના લેખો અસરકારક અને સમયાનુકૂળ હોવાથી તેની તે સમયના લોકો પર સારી અસર પહોંચી. એ લોક થેડેઘણે અંશે પિતે એપ્લિકન મતાનુસારી હોવાની જાહેર ડોળ કરતે. તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં એને ફાળો અધિકારના અયોગ્ય આક્રમણ સામે બુદ્ધિના પ્રબળ બચાવ સમાન છે. ૧૬૯૦ એણે પ્રકટ કરેલા હ્યુમન અન્ડર-સ્ટેન્ડિંગ (Human Understanding ) પરના નિબંધને હેતુ જ્ઞાન માત્ર અનુભવ પ્રાપ્ત છે એ બતાવવાનો છે. એ શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી છેક હલકી ગણે છે. બુદ્ધિની દાસીરૂપ ગણે છે. લોક ખ્રિસ્તી ધર્મની કૃતિ માન્ય રાખતા પરંતુ તે કહે કે જે એ શ્રુતિ બુદ્ધિની વધુ ઉંચી અદાલતને વિરોધ કરે તે શ્રુતિ ત્યાજ્ય પ્રમાણવી; બુદ્ધિથી આપણને જેટલું ચોક્કસ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તેટલું ચોકકસ જ્ઞાન કૃતિ આપણને આપી શકે નહિ. આપણે લકના જ શબ્દો ટાંકીએ; “જે કઈ કૃતિને સ્વીકાર કરાવવા માટે બુદ્ધિનું બલિદાન આપે છે તે મનુષ્ય શ્રુતિ તેમજ બુદ્ધિને પ્રકાશ બુઝાવી નાખે છે. તથા અન્ય પુરુષને દૂરદર્શક યંત્રની સહાયથી અદસ્ય તારાને દૂરને પ્રકાશ મેળવવવા માટે આંખો ફાડી નાખવાની સલાહ આપનાર પુરુષના જેવું જ કામ કરે છે.” ખ્રિસ્તી શ્રુતિ બુદ્ધિ વિરુદ્ધ નથી એ પુરવાર કરવા માટે એણે એક પુસ્તક
