________________
૨૧૪
-બુદ્ધિવાદને વિકાસ. ભાષણ દ્વારા અને નેશનલ રિફેમર’ નામના પોતાના પત્ર દ્વારા, નાસ્તિક વિચાર લોકમાં સારી રીતે ફેલાવતા હતા, અને તેમ કરી પૌરાધિકારીઓને civil authority વિરોધ વહેરી લેતા હતા.
ગયા બે સૈકામાં અશાસ્ત્રીય વિચારને દાબી દેવા માટે ઈગ્લેંડના સત્તાધીશે જ્યારે જ્યારે વચમાં પડ્યા હતા ત્યારે ત્યારે તેમને કેવળ એક જ હેતુ-અર્થાત સ્વતંત્ર વિચારને સામાન્ય જનતામાં ફેલાતો અટકાવવાને-હતો. એ અમલદારની સત્તાના ભાગ ચહાય તે ગરીબ, અશિક્ષિત જન થતાં અથવા તે લોક ઉપર અસર કરી શકે એવી રીતે સ્વતંત્ર વિચારને ફેલાવો કરનારા કે એમના સપાટામાં આવતા હતા. પેઇનને ઉલ્લેખ કરતી વખતે આ વાતને નિર્દેશ હું કરી ગયો છું, અને ૧૯ મી અને ૨૦ મી સદીમાં સ્વતંત્ર વિચારકે પર ગુજરેલા સિતમોથી આ કથન સત્ય કરે છે. અમલદારે ભલે એમને આંતર હેતુ કબુલતા નથી પરંતુ એવા વિચારોના ફેલાવાથી લોક ભડકી જશે, તેઓ નિયમનમાં રહી શકશે નહિ, એવી બીકથી જ એ લોકો સ્વતંત્ર વિચારકે પર જુલમ કરવા પ્રેરાય છે. ગરીબ લેકેને વ્યવરિત રાખવા માટે ઈશ્વરવિદ્યા એ સારું સાધન મનાય છે અને અશ્રદ્ધા અથવા નાસ્તિકતાને ભયંકર રાજદ્વારી વિચારોની જનેતા વા સહધર્મિણી સમજવામાં આવે છે. ગરીબ વર્ગમાં સ્વતંત્ર વિચારની ગંધ પેસે, તેઓ સ્વતંત્ર વિચાર કરતા થાય એ એમને માટેની નિર્ણિત (નાસ્તિક વિચાર) મર્યાદાને ભંગ કર્યા બરાબર છે, તેમને સંતુષ્ટ રાખવા માટે સદાકાળ હેમને વહેમી રાખવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. તેમનાથી ચઢિઆતા લોકેએ એમને માટે જે જે ઈશ્વરવિદ્યાને લગતી તથા સામાજીક જનાઓ ઘડી છે તે માટે તેમણે તેમને આભાર માનવો જોઈએ-આવા આવા વિચારે હજુ સુધી છેક નાબુદ થયા નથી. ધાર્મિક સંસ્થાઓ પ્રત્યે ગરીબોએ કયા પ્રકારનું વલણ રાખવું યોગ્ય છે એ સંબંધમાં હું મી. ફેડરિક હેરિસનના એક નિબંધમાંની એક પ્રસંગોચિત વાર્તા ટાંકુ છું – '
