________________
२४०
વધારે સારી અને અનુકૂળ સ્થિતિમાં છે. કારણ તે સમયે વિચારસ્વાતંત્ર્યની સામાજીક અગત્ય લોકને બરાબર સમજાતી ન હતી, ત્યારે આજ એ સ્વાતંત્ર્યના પુનઃ સ્થાપન માટે ખેડવામાં આવેલી લાંબી લડતને પરિણામે માણસે એની અગત્ય સમજતા થયા છે. આ દઢ માન્યતા જ કદાચ રવાતંત્ર્ય વિરુદ્ધનાં બધાં કાવત્રાને પહોંચી વળશે. દરમ્યાન, વિચારસ્વાતંત્ર્ય એ માનવ પ્રગતિનું સૂત્ર છે એ વાત ઉછરતા યુવકોના મન પર ઠસાવવામાં આપણે કશી મણ રાખવી ન જોઈએ. છતાં શંકા કે દીર્ઘ કાળપર્યત આવા પ્રયાસો થશે નહિ, કારણ પ્રાથમિક શિક્ષણની આપણું પદ્ધતિઓ અધિકાર પર રચાયેલી છે. બાળકોને કેટલીક વાર સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરવાનો બોધ આપવામાં આવે છે એ વાત ખરી. છતાં આ શ્રેષ્ઠ સલાહ આપનાર પિતાનું કે ગુરુનું ધારવું હોય છે કે બાળકની વિચારશ્રેણીનાં જે પરિણામે આવશે તે એનાં મુરબ્બીઓની દષ્ટિએ ઇષ્ટ લાગતા વિચારેને મળતાં જ આવશે. અધિકાર દ્વારા એના મનમાં જે સિદ્ધાંત ઉતારવામાં આવ્યા છે તે સિધ્ધાંતાનુસાર જ બાળક તર્કો ચલાવશે એવું ધારી લેવામાં આવે છે, પણ જે સ્વતંત્ર વિચારપધ્ધતિ ધાર્મિક અને નૈતિક પ્રશ્ન વિષે શંકા ઉઠાવવાની રીતિમાં રૂપાંતર પામે તે તેના ગુરુઓ અને માતપિતાઓ અદ્દભુત વ્યક્તિઓ નહિ હોય તો જરુર તેથી નાખુશ થશે અને ઘડી ઘડી પ્રશ્નો કરવાની એની ટેવને ઉત્તેજન આપશે નહિ, અને બાળકને ઉત્સાહ તેડી પાડશે. અલબત્ત, ઉપર કહ્યું તેવું વિચારસ્વાતંત્ર્ય તે અસાધારણ અને ભવિધ્યમાં મહાન થવાની આશા આપનારા બાળકોમાં જ દૃષ્ટિગોચર થશે. આવાના સંબંધમાં એમ કહી શકાય કે –માતૃ ભવ, પિતૃમા એથી ઉલટ બોધ બાળકનું વિચારસ્વાતંત્ર્ય પોષાય તે માટે આશા આપનાર છે. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોવાથી, બાળક સમજણે થાય ત્યારથી પરપ્રમાણ ક્યારે સ્વીકારવું યોગ્ય છે અને ક્યારે અયોગ્ય છે એ નક્કી કરવાની તાલીમ આપવી અને તે એની કેળવણીનું અંગ ગણવું જોઈએ.
