________________
૨૩૮ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. ફરે એવું આપણે છાતી ઠોકીને, પૂરા વિશ્વાસથી ઉચ્ચારી શકીએ ખરા? નહિ જ. કારણ પ્રાચીનકાળમાં રોમ અને ગ્રીસમાં ચર્ચા સ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્ય પૂર જેસમાં હતાં અને ત્યારપછી ખ્રિસ્તી ધર્મરૂપે એક અદષ્ટ શક્તિ આવી તેણે મનુષ્યના મનને બેડી પહેરાવી, તેના વિચારો પર અંકુશ મૂક્યાં, સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાંખ્યું અને ગુમાવેલા સ્વાતંત્ર્યની પુનઃ પ્રાપ્તિ માટે થકવી નાંખે એવાં યુદ્ધ ખેડવાનું મનુષ્યને લલાટે લખ્યું; એ આપણે જાણીએ છીએ. આવા જ પ્રકારનું કંઈક ફરીથી બને એ શું વિચારી શકાય એવી વાત નથી ? કઈ નવી જ શક્તિ, અજ્ઞાતમાંથી ઉત્પન્ન થઈ, જગતને આશ્ચર્યચકિત કરી નાખે અને તેની ગતિ એકદમ પાછી વાળે એ શું કલ્પનીય નથી ?
આવું બને એની ના તે ન કહેવાય; છતાં કેટલીક બાબતો વિચારતાં એ વસ્તુસ્થિતિ ઉભી થવી અસંભવિત લાગે છે. અસલના
અને હાલના બૌદ્ધિક વાતાવરણમાં મૂળથી જ તફાવત છે. ભાતિક વિશ્વ વિષે ગ્રીક પ્રજાને ઘણા છેડા ભૂતાર્થો જાણીતા હતા. શીખવાનું એમાંનું ઘણું સિદ્ધ કરવામાં આવતું નહતું. (ગણિત ઉપરાંત) ખગોળવિદ્યા અને ભૂગળ એ બે વિષયમાં એ લોકો બહુ જ આગળ વધેલા એમને જ દાખલો લો અને એમના જ્ઞાનની સાથે તુલના કરે. જ્યારે સિદ્ધ-ભૂતાર્થો ઘણા ઓછા હતા ત્યારે તર્કસ્વાતંત્ર્ય માટે અત્યંત અવકાશ હતું. હવે એકાદ સિદ્ધાંતને માટે બીજા પ્રતિસ્પર્ધી સિદ્ધાંતેને દાબી દેવા એ અને સ્થાપિત ભૂતાર્થોની આખી પરિપાટિઓને દાબી દેવી એ બે ઘણું જૂદી બાબત છે. બન્નેમાં મહદ અત્તર છે. ઉ. ત. ખગોળવેત્તાઓની એક શાખા એમ માનતી હોય કે પૃથ્વી સૂર્ય પાછળ ફરે છે અને બીજી, સૂર્ય પૃથ્વી પાછળ ફરે છે, અને બેમાંથી કઈ પિતાની માન્યતા પ્રયોગ સિદ્ધ કરવાને સમર્થ ન હોય તે દમનનીતિ ચલાવવાની શક્તિવાળી સત્તા બેમાંથી ગમે તે એકને સહેલાઈથી કચડી નાંખી શકે. પણ એકવાર પૃથ્વી સૂર્ય પાછળ ફરે છે એ વિચાર બધા ખગોળવેત્તાઓ એકમતે સ્વીકારે છે તે પછી
