________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યને ઇતિહાસ.
કે તિરસ્કૃત થતી અટકાવવાના જે હેતુપૂર્ણાંક એવા મુકમા ચલાવવામાં હતા તે હેતુ પણ સિદ્ધ થઇ શકયા નથી. આવી ફાજદારીએથી ધર્મને નામે ઘણીવાર ખાનગી ઝેરવેર વાળવાને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી ઉપર કરેલા સુધારા જેમ વહેલા દાખલ થાય તેમ વધારે સારુ.
૨૩૭
અધિકાર સામેના બુદ્ધિના સંગ્રામમાં મુદ્દિને સ્વાતંત્ર્ય માટે નિશ્ચયાત્મક અને સ્થાયી વિજય મળ્યેા હેાય, સ્વાતંત્ર્ય મળી ગયું હોય. એમ ભાસે છે, જગતના પ્રગતિશીલ અને સંસ્કૃત દેશામાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય મુખ્ય સિદ્ધાંત તરીકે સ્વીકારાય છે. વસ્તુતઃ ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય એ સંસ્કારિતાનું ધેારણુ મનાય છે. જે દેશમાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય પ્રવર્તે છે તે દેશ સુધરેલા ગણાય છે. અને જ્યાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય પર વધતાં ઓછાં નિયંત્રણા મૂકાય છે એવા સ્પેઈન અને રશિયા જેવા દેશે! એમની આજૂબાજૂના દેશશ કરતાં ઓછા સુધરેલા છે એવું રસ્તે ચાલતા માણસ પણ કબુલવા તૈયાર છે. બધીજ પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિએની દૃઢ માન્યતા છે કે ઐહિક કે પારલૌકિક એવા એક પણ વિષય નથી જેના સત્યનું સશાધન ઈશ્વર વિદ્યાવિદ્યાના વિચારાને આધાર લીધા વગર થઇ શકેજ નહિ. આજે વૈજ્ઞાનિકા પેાતાની શોધખેાળા નિભયપણે પ્રસિદ્ધ કરે છે, પછી ભલેને એ શેાધા પ્રકટ કરવાથી પ્રચલિત માન્યતાઓને ગમે તેવા ધેાકેા પહોંચે. ધાર્મિક સિદ્ધાંતાની ચર્ચા તથા રાજદ્વારી અને સામાજીક સંસ્થાઓની ટીકા આજ પૂરી છુટથી થઈ શકે છે. બુદ્ધિના વિજય સનાતન છે. બૌદ્ધિક સ્વાતંત્ર્ય એ હવે માનવજાતિને શાશ્વત અધિકાર થઇ ચૂક્યા, એ સ્વાતંત્ર્યની ખાધક શક્તિએ થાડા વખતમાં છિન્નભિન્ન થઈ જશે અને પૃથ્વીના પછાત ભાગેામાં પણ બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય ધીમે ધીમે પગપેસારા કરશે એવું એવું આશાવાદી મનુષ્યા શ્રદ્ધાપૂર્વક માની શકે ખરાં. છતાં ઇતિહાસ સૂચવે છે કે જો આશા લિભૂત થવાની હજી પાકી ખાતરી રાખી ન શકાય, તેા શું આપણી ગતિ જોરથી પાછી નહિ
