________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૨૭ સામેના સમાજના હક્કની કિંમત ઓછી આંકે છે એવું જે ઘણાં ધારતાં હોય તો પણ એ ગ્રંથમાંની મુખ્ય મુખ્ય દલીલોની ન્યાયપૂરસરતા વિષે તથા મિલના નિગમનની સપ્રમાણતા વિષે ભાગ્યે જ કોઈને શંકા હશે.
મિલ કહે છે કે સમાજ એની પૃથફ પૃથફ વ્યક્તિના વર્તન સ્વાતંત્ર્યની આડે આવે એ કાર્યની ગ્યતા નક્કી કરવા માટે નિશ્ચિત ઘેરણ સર્વમાન્ય થઈ પડયું ન હતું. આગળ, મિલ સમાજના કર્તાવ્યની યોગ્યતાનું ધોરણ આત્મરક્ષણ–અર્થાત બીજાને હાનિ થતી અટકાવવીએ છે એવું પ્રતિપાદિત કરે છે. મિલને સિદ્ધાંત સ્વતંત્ર વા કાલ્પનિક હકકો પર યોજાયેલ નથી, પરંતુ પ્રગતિશીલ મનુષ્યના સ્થાયી હિત પર અવલંબે છે. મનુષ્યના સ્થાયી હિતની દૃષ્ટિએ એ સિધ્ધાંત યોજાયેલો છે. પછી, ચચસ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્યને દાબી દેવાં એ મનુષ્યના સ્થાયી હિતની વિરુદ્ધ છે એ પુરવાર કરવા માટે મિલ નીચેની દલીલ કરે છે.
જેઓ નવા વિચારને દાબી દે છે તેઓ તેનું સત્ય ઈન્કારે છે, પણ તેઓ જાતે અચૂક હોતા નથી. તેઓ ખેટા યે હોય કે ખરા યે હોય, અથવા અંશતઃ ખરા, બેટા હોય. - (૧) જે તેઓ ખોટા હોય અને જે વિચાર તેઓ દાબવા ઈચ્છતા હોય તે સાચો હોય તે તેઓ જગતને સત્યથી વંચિત રાખે છે. આ દલીલને તેઓ જવાબ વાળશે કે “વિચારને દાબી દેવાનો અમારે પ્રયાસ બીલકુલ ગેરવાજબી નથી. અમે અમારી શક્તિ અનુસાર અમારી વિવેકબુધ્ધિ કામે લગાડી. હવે જે અમારી વિવેકબુદ્ધિ ચૂક કરે એવી હોય છે તેથી અમારે તેને ઉપયોગ જ ન કરવો એવું અમને કહી શકાય ? અમને જે વિચાર છે અને અનિષ્ટકારી હોવાની પાકી ખાતરી લાગી તેને પ્રચાર થતે અમે અટકાવ્યો. જાહેર સત્તાથી કરવામાં આવતા કઈ પણ કાર્ય કરતાં અમારા આ
