________________
૨૨૮ વિચારવાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. કર્તવ્યમાં અચૂકપણાને વધારે દાવો નથી. અમારે કાર્ય કરવું જ હોય તે અમારે અમારે અભિપ્રાય સાચે માનવો જ જોઈએ.” ”
મિલ આને સચોટ પ્રત્યુત્તર વાળે છે.
“અમુક અભિપ્રાયને ખોટા ઠરાવવાની એકે એક તક પ્રાપ્ત થવા છતાં એ અભિપ્રાયનું ખંડન થયું નથી માટે તેને સાચો માનવ તે અને એનું ખંડન થતું અટકાવવાના હેતુથી જ તે (અભિપ્રાય)ને સાચે માન–એ બેમાં મેટું અતર છે. વ્યવહારકાર્યમાં આપણું અભિપ્રાય વિષે શંકા દર્શાવવાની અને તેને ખોટો ઠરાવવાની બીજાને પૂર્ણ છૂટ આપીએ તે જ આપણે આપણો અભિપ્રાય સાચો છે એમ માનવામાં વાજબી ઠરીએ; આ સિવાયની બીજી કઈ પણ શરતે માનવશક્તિથી વિભૂષિત થયેલા કોઈ પણ પ્રાણીને પિતે ખરે જ છે એની બૌધ્ધિક ખાતરી થઈ શકે નહિ.”
(૨) જે પ્રચલિત મત સાચે હોય તે પણ તેની વિરૂદ્ધ થતી બ્રાંતિ ભરેલી ચર્ચાને દાબી દેવાથી જનકલ્યાણ સધાતું નથી. પ્રચલિત મત સાચે હોય છે તે પૂરેપૂરો સાચે તે ભાગ્યેજ હોય છે ) તે પણ જ્યાં સુધી એની વિરુદ્ધ થતી બધી ચર્ચા ખોટી કરે નહિ, એની વિરુદ્ધ ગમે તેવી કઠોર ચર્ચા થાય છતાં પ્રચલિત મતને કશો ધકે પહોંચે નહિ. ત્યાં સુધી એ મતના ખરાપણાંની પૂરી ખાતરી થઈ શકે નહિ. વિરુદ્ધ ચર્ચા ટી કરવાથી ખરે મનાતે. પ્રચલિત મત વધારે દઢ બને છે.
(૩) વધારે સામાન્ય અને ઘણું અગત્યની બાબત છે જ્યાં પરસ્પર વિરુદ્ધ મત–પ્રચલિત મત અને કચડી નાંખવામાં આવેલો મત-માં સત્યને અંશ હોય તે છે. આ સંબંધમાં પ્રજાએ સ્વીકારેલાં એકપક્ષી સભ્યોની ન્યૂનતા પ્રજાએ અવગણેલાં બીજાં સોથી પૂરવાની અગત્ય મિલ સહેલાઈથી સમજાવી શકે છે. એ કહે છે કે સત્યના અંશવાળા એ બે વિરોધી મતેમાંથી જે કઈ સહિષ્ણુતા પાત્ર કે ઉત્તેજનપાત્ર હોય તે તે અલ્પમતિએ સ્વીકારેલો મત છે;
