________________
૨૨૬ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. છે તે તેને પ્રચાર થતું અટકાવ એ અન્યાય નથી. મનુષ્યને અમુક વિચારો ધરાવવા ખાતર નહિ પરંતુ ફેલાવવા ખાતર શિક્ષા કરવી એ બીલકુલ ગેરવાજબી નથી. સાચી વાત તો એ છે કે આ બધા સિદ્ધાંતનું પરીક્ષણ કરવામાં ન્યાય અન્યાયની કમેટી લાગુ જ પડતી નથી. “ Physiological or social ” એ શબ્દો experience' શબ્દ સાથે લેવાના છે. બધા સદ્ગણે સામાજિક અથવા શારીરિક અનુભવમૂલક છે અને ન્યાયીને સદ્ગણ પણ આ બાબતમાં અપવાદ રૂપ નથી. અનુભવથી જે નિયમ કે સિદ્ધાંતિની સામાજીક અગત્ય સર્વોપરિ મનાતી હોય અને જેમને કાજે તાત્કાલિક પ્રસંગોચિતતાના બધા વિચારે પડતા મૂકવા પડે એવા નિયમના કે સિદ્ધાંતના વર્ગને “ન્યાયી એવા શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. સામાજીક અગત્ય એ જ માત્ર કસોટી છે. આથી વિચારસ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત સમાજના હિતાર્થ એટલે બધો ઉપયોગી છે કે બીજા બધા વિચારે વેગળા કરવા જોઈએ એમ જ્યાં સુધી દર્શાવી શકાય નહિ ત્યાં સુધી સ્વતંત્ર વિચારને કચડી નાંખવામાં સરકાર અન્યાયી પગલું ભરે છે એમ કહેવું મિથ્યા છે. સમાજને સ્વાતંત્ર્ય બહુ કિંમતી છેએ જોરણે કરેલી સેક્રેટિસની દલીલમાંથી તેની ઊંડી દીર્ઘ દૃષ્ટિ જણાઈ આવે છે.
વિચાર સ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા કરાવવાનું કાર્ય ૧૮૫૯ માં પ્રકટ થયેલા પિતાના “સ્વાતંત્ર્ય” નામના ગ્રંથમાં વિચારસ્વાતંત્ર્યની ચર્ચા કરનાર જે. એસ. મિલને આભારી છે. આ ગ્રંથ સામાન્ય રીતે સ્વાતંત્ર્ય વિષે ચર્ચા કરે છે અને વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય ક્યા ક્ષેત્રમાં, અને કેટલે અંશે અમર્યાદિત ( absolute ) અને દ્રઢ( unassailed ) હોવું જોઈએ એ પ્રશ્ન નકકી કરવાને પ્રયાસ કરે છે. ગ્રંથના બીજા પ્રકરણમાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય તથા ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય વિષેના વિચારે દર્શાવવામાં આવ્યા છે અને મિલ અણઘટતી રીતે સમાજનાં કાર્યોમાં કાપકૂપ કરે છે તથા વ્યક્તિ
