________________
૨૩૦
વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાના નિર્ણય.
માને તે સમયની ચર્ચની વ્યવસ્થામાં અંધ શ્રદ્ધા રાખનારાઓને અતિ અનિષ્ટ વા પૈશાચી લાગે એવા વેગથી નાન વૃદ્ધિ પામ્યું છે. ત્યારે, આ પરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે સામાજીક રીતરિવાજો, સંસ્થાએ અને પતિએને, નવી જરુરીઆતાને અને નવા સંજોગેને અનુકૂળ કરવા માટે એ સર્વાંનાં સત્યનું કહેણ પરીક્ષણ કરવાની, તેમની વિરુદ્ધ ચર્ચા કરવાની તથા પ્રચલિત મતને ગમે તેટલેા આધાત પહેાંચતા હોય છતાં અપ્રિય વિચારે। જાહેર કરવાની અમાઁતિ સ્વત ત્રતા હોવી જોઇએ. સંસ્કૃતિના ઇતિહાસ જો કોઈ પણ પાઠ શીખવતા હાય તે! તે આ જ છે:-કે માનસિક અને નૈતિક પ્રગતિ સિદ્ધ કરવાનું અમેાધ સાધન વિચારનું અને ચર્ચાનું પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય છે અને આ સાધન પ્રાપ્ત કરવું એ મનુષ્યના પેાતાના જ હાથમાં છે. આવા સ્વાતંત્ર્યની સ્થાપનાને આધુનિક સંસ્કૃતિની અતિ ઉપયાગી સિદ્ધિ લેખી શકાય અને સામાજીક પ્રગતિના સાધન રૂપે એ સ્વતંત્રતાની પ્રાપ્તિ પ્રધાન ગણાવી જોઈ એ. એ સ્વતંત્રતાના આધાર રૂપ સ્થાયી ઉપયાગિતાના વિચારાને પ્રાધાન્ય મળવું જોઈ એ અને તાત્કાલિક લાભના બધા વિચારા જે કાઈ કાળે સ્વત ંત્રતાને નાશ કરે એવા સંભવ હાય, તે વિચારાને ગૌણુ, તુચ્છ પદ અપાવું જોઈ એ.
એ તે સ્પષ્ટ છે કે આ આખી દલીલ માનવજાતિની પ્રગતિ, તેને બૌદ્ધિક તેમજ નૈતિક વિકાસ, એ કાલ્પનિક સ્વપ્ત નથી, પરંતુ અસંદિગ્ધ સત્ય છે અને અતિ કિંમતી (પ્રાપ્તિ) છે એવી માન્યતા પર આધાર રાખે છે. જે કાઈ કાર્ડિનલ ન્યૂમેનના મત પ્રમાણે એમ માને છે કે માનવજાતિની પ્રગતિની અને પૂર્ણતાની વાત એ તે કેવળ સ્વપ્નું છે, કારણ શ્રુતિ એ વાત સ્વીકારતી નથી તે માણસને ઉપરની કશી અસર થવાની નથી. એવા માણસ કાર્ડિનલ ન્યૂમનની માન્યતા, અર્થાત્ જો આ દેશ હાલ જણાય છે તે કરતાં ધણા વધારે વ્હેમી, અંધશ્રદ્ધાળુ, ઉદાસી અને ધવિષયમાં વધુ ઝનુની હાત તા તેથી દેશને લાભ થાત એ માન્યતાને પૂરી સંગતતાથી પેાતાના ટેકા પણ આપી શકે.
