________________
૨૩ર વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. લગભગ ન બને એ પરંતુ પ્રસ્તુત પ્રશ્નને સ્પષ્ટતાથી અને સચેટતાથી સમજાવે એ એક પ્રસંગ કલ્પીએ. ધારે કે બીજાઓને આંજી નાખે એવા પ્રભાવશાળી, આકર્ષક વ્યક્તિત્વવાળા અને પિતાના ગમે તેવા અયુક્તિક વિચારેને પણ બીજાને ચેપ લગાડવાની અદ્રભુત શક્તિવાળા (ટૂંકાણમાં, નમુનારૂપ ધર્મનેતા) એક પુરુષને વિશ્વની ગતિ થેડા મહિનામાં બંધ પડી જશે એવી ખાતરી થાય છે. એ દેશના ખુણેખુણમાં ભટકે છે અને જ્યાં ત્યાં પોતાની માન્યતાના પ્રચાર માટે પત્રિકાઓ વહેંચે છે. અને સ્થળે સ્થળે ઉપદેશ કરે છે. એના શબ્દોમાં વીજળી જેવી શક્તિ હોવાથી શિક્ષિત તેમજ અશિક્ષિત જનસમુદાયને ખાતરી થઈ જાય છે કે કયામતના દિવસની તૈયારી માટે ઘણા ટાંચા દિવસો રહ્યા છે. બાકી રહેલો સમય પ્રાર્થના કરવામાં તથા પયગમ્બરનાં બોધવચને સાંભળવામાં ગાળવાના હેતુથી સંખ્યાબંધ લોકો પોતપોતાને ધંધે છોડી દે છે. કામ બંધ પડે છે. આ રાક્ષસી હડતાળથી દેશ દુબળ બની જાય છે, ગતિહિન થઈ જાય છે. હુન્નર અને ઉદ્યોગે અટકી પડે છે. લોકેને પિતાના ધંધારોજગાર પડતા મેળવીને અને પયગમ્બરને એની માન્યતા ફેલાવવાને કાયદાની દૃષ્ટિએ પૂર્ણ અધિકાર છે. આજ માન્યતા ઈસુ અને એના અનુયાયીઓ એટલી જ ભ્રાંતિથી ધરાવતા હતા. કોઈ કહેશે કે જેવો ગંભીર રોગ તેવા આકરા ઇલાજે' હોવા જોઈએ અને આ સૂત્રાનુસાર પેલા ઝનુનીને બોલતે અટકાવવાનું ઘણું મન પણ થાય. પણ જે મનુષ્ય કાયદાનો ભંગ કરતું નથી કે બીજાને બેધ આપી તેને કાયદાનો ભંગ કરવા ઉશ્કેરતું નથી અથવા જાતે સુલેહશાંતિને ભંગ કરતા નથી તેને કેદ પકડવો એ હડહડત જુલમ કહેવાય. સ્વાતંત્ર્યની ગતિ પાછી વાળવાથી થતું અનિષ્ટ બ્રાંતિકારક સિદ્ધાંતના પ્રચારથી ઉપસ્થિત થતાં બધાં અનિષ્ટો કરતાં વધારે ભયંકર નિવડે એવું ઘણાનું માનવું હશે. છતાં વાણુસ્વાતંત્ર્યથી કઈ વેળા અમુક પ્રકારનું નુકસાન થાય એ વાત નકારવી એ
