________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૩૧ મિલ જે સમયે એને અતિ સમર્થ અને બધાએ વાંચવા યોગ્ય નિબંધ લખી રહ્યો હતો ત્યારે (૧૮૫૮ ની સાલમાં) જુલમીએનું ખુન કરવું એ કાયદેસર છે એવા સિદ્ધાંતનો પ્રચાર કરનારાઓ પર એ સિદ્ધાંત અનીતિમય છે એવા કારણસર અંગ્રેજ સરકાર ફેજદારીઓ ચલાવી રહી હતી. સહભાગે આ ફોજદારીઓ દુરાગ્રહ પૂર્વક ચલાવાતી ન હતી. મિલ આ બાબત વિષે લખે છે કે “જુલમીની હત્યા કરવાને “સિદ્ધાંત ગમે તેટલે અનીતિમાન હેય છતાં તે સિદ્ધાંતની ચર્ચા માટે અને તે માનવા માટે પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હોવું જોઈએ એ નિયમના અપવાદ રૂપ નથી.” અથત એ સિદ્ધાંત પણ પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યથી ચર્ચા જોઈએ.
ઉપલા નિયમના અપવાદ અર્થાત જ્યાં અધિકારીઓની ડખલગીરી યોગ્ય ગણાય તેવા પ્રસંગે સુસ્પષ્ટ છે, કારણ તેઓ ખરી રીતે બીજા નિયમમાં આવે છે. ઉ. ત. જ્યાં સીધી ઉશ્કેરણથી માણસને હિંસાનાં અમુક કાર્યો પ્રત્યે પ્રેરવામાં આવતા હોય ત્યાં સત્તાધીશે કે સરકારેને વચ્ચે પડવા માટે યોગ્ય પ્રસંગ ઉભું થાય છે. પણ આ ઉશ્કેરણી સીધી અને હેતુપૂર્વક કરવામાં આવી હોવી જોઈએ. હું એક પુસ્તક લખી ચાલુ સમાજે પ્રત્યે તિરસ્કાર દર્શાવું તથા અરાજકતાના સિદ્ધાંતને બચાવ કરું, અને જો કોઈ માણસ એ પુસ્તક વાંચી એકદમ અત્યાચાર કરવા ઉશ્કેરાય તે હારા પુસ્તકથી એ માણસ અરાજક બન્યો અને એણે ગુન્હ કર્યો એમ ચેખા રીતે પુરવાર કરી શકાય. પણ જ્યાં સુધી એણે જે ગુન્હો કર્યો હોય તે ગુન્હો કરવા માટે તેને સીધી રીતે ઉશ્કેરે એવું કશું મહારા પુસ્તકમાં હોય નહિ ત્યાં સુધી મને શિક્ષા કરવી કે મહારા પુસ્તકને દાબી દેવું એ અન્યાયી ગણાય.
સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનો ભંગ કરવા માટે સરકારનું મન લલચાય અને પ્રજાના ઉહાપેહથી તે તેમ કરવા પ્રેરાય એવા ગંભીર, મુશ્કેલ, પ્રસંગે ઉભા થાય એ સમજી શકાય એવું છે. આપણે
