________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૨૨૫ આજને દિને આપણે આવાં એકે એક પગલા સામે જાહેર તિરસ્કાર દર્શાવીએ છીએ, અને રાષ્ટ્રને કોઈ પણ વ્યક્તિના વિચાર સ્વાતંત્ર્યની આડે આવવાનો અધિકાર છે એ વાત આપણે સ્વીકારતા નથી. આજે વિચારસ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત આપણું હદયમાં એવું ઉંડું મૂલ ઘાલી બેઠે છે કે ઉંધે માર્ગે દોરાયેલાં આપણા પૂર્વજોનાં ઘેર કૃત્યે આપણને કોઈ પણ રીતે વ્યાજબી ભાસતાં નથી; એ કૃત્ય આપણે શાંતપણે સહી શકતા નથી. તો આ વિચારસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતની વાસ્તવિકતા આપણે કેવી રીતે પુરવાર કરીશું ? એ સિદ્ધાંત કઈ ગૂઢ પાયા પર રચા નથી, વા પાયે સમાજથી છેક અસંબદ્ધ કોઈ નિયમ પર અવલંબતો નથી, પણ તે સિદ્ધાંત કેવળ ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિએ યોજાએલો છે.
ચર્ચા સ્વાતંત્ર્યની સામાન્ય અગત્ય સોક્રેટિસ કેવી રીતે દર્શાવિતે તે આપણે જોઈ ગયા. આવું સ્વાતંત્ર્ય જ્ઞાનની પ્રગતિ માટે ઘણું આવશ્યક છે એવું મિલ્ટનનું કથન પણ આપણે વાંચ્યું. પણ જે સમય દરમ્યાન સહિષ્ણુતા માટે યુદ્ધો ખેડાતાં અને ચોખ્ખી રીતે છતાતાં તે સમયે સેક્રેટિસ કે મિલ્ટનની દલીલોને આધાર લેવાતે ન હતા, પરંતુ જો કોઈ પુરુષ પ્રમાણિકપણે એને છૂટકે ન હોવાથી અમુક સિદ્ધાંત ધરાવતું હોય તે તે સિદ્ધાંત ભ્રાંતિકારક હોય તોપણ તેને શિક્ષા કરવી એ ગેરવાજબી છે એવી દલીલ કરવામાં આવતી હતી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે ભ્રાંતિ એ ગુન્હો નથી અને તેથી ભ્રાંતિને દંડવી એ અન્યાય છે એવી દલીલ કરવામાં આવતી હતી, અને એ દ્વારા સહિતના પાલન પર ભાર મૂકવામાં આવતો હતે. છતાં આ દલીલથી ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા પૂરવાર થઈ શકતી ન હતી. ઉપરની દલીલને જુલમના હિમાયતીઓ એવો જવાબ આપી શકે કે કઈ પણ માણસને તેની ખાનગી બ્રાંતિકારક માન્યતાઓ માટે શિક્ષા કરવી એ અન્યાય છે એ વાત અમે કબુલીએ છીએ; પણ અમને ખાતરી થાય કે એ માન્યતાઓ (સમાજને) હાનિકર્તા .
૧૫
