________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૨૩
પ્રકરણ ૮ મું,
વિચાર સ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને વિ.
આધુનિક રાષ્ટ્રના સ્વતંત્ર વાતાવરણમાં ઉછરેલી ઘણી વ્યક્તિઓ અધિકાર સામેના સતત સંગ્રામમાં સ્વાતંત્ર્ય પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવે છે; આથી નવા વિચારે તથા સ્વતંત્ર તર્કોને દાબી દેવા માટે સરકારે તેમજ કેમ અને સંસ્થાઓએ જે જુલમી અને અત્યંત દુરાગ્રહી નીતિ અંગીકાર કરી હતી તેના બચાવના બે શબ્દયે તેમને કયાંથી સુઝે? આગળનાં પાનાંઓમાં આપણે જે આ વિરોધનું લેખન કર્યું તે જાણે પ્રકાશ અને અંધકાર વચ્ચેનું યુદ્ધ ન હોય એમ આપણને ભાસે છે અને માનવપ્રગતિ વિરુધ્ધ રાષ્ટ્ર અને ધર્માલયોએ કારમાં કાવત્રાં રચ્યાં એમ આપણે પુકારી ઉઠીએ છીએ. ઠેબી નહિ તે આંધળા એવા સત્તાધારીઓને હાથે બુધ્ધિનાં રક્ષકોએ જે અસહ્ય જુલમ સહ્યા તેને વિચાર કરતાં આપણે કંપી ઉઠીએ છીએ..
છતાં દમનનો ખરે નહિ તે વધતેઓછે અંશે ખરો જણ બચાવ કરી શકાય. આ માટે સમાજની પૃથકૂપૃથફ વ્યક્તિ પર કાયદાની
એ સમાજની જે સત્તા છે. તેને અતિ સંકુચિત વિચાર કરીએ. મિલની માફક આપણે પણ કહી શકીએ કે સમાજને અથવા તેની એક વ્યક્તિને બીજી વ્યક્તિના કાર્યસ્વાતંત્ર્ય પર અંકુશ મૂકવાનો એક જ રીતે અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે –અર્થાત જ્યારે જ્યારે તે સમાજ કે તે વ્યક્તિના આત્મરક્ષણનો પ્રશ્ન ઉભું થાય ત્યારે આત્મરક્ષણ માટે જુલમ ગુજારી શકાય અને બીજાને નુકસાન થતું અટકાવવા માટે જુલમ ગુજારવો એ વાજબી જ છે એવા મિલના કથનને આપણે પણ હંકારે ભણી શકીએ. જુલમ ગુજારવા માટે દરેક રાષ્ટ્ર ઓછામાં ઓછે એટલે દાવો તો કરી શકે જ. પિતાના સભ્યોને
