________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
વાદીએ માને છે. અદ્વૈતવાદ કહે છે કે વિકાસ અને પ્રગતિ એ માનવ આચારનાં વ્યવહારિક સૂત્રેા છે, ત્યારે ચર્ચો, અને ખાસ કરીને કેથલિક ચર્ચો, સદા પ્રગતિ વિરેાધી હોય છે; અને પ્રગતિ થતી અટકાવવામાં તે નિષ્ફળ નિવડયાં છે. તે પણ જ્યારે જ્યારે પ્રગતિનાં ચિહ્ના પ્રકટ થતાં જણાયાં છે ત્યારે ત્યારે તે ચર્ચાએ તેમને ભૂસી નાંખવાના પ્રયાસ કર્યો છે. ૧૯૧૧માં હેમ્બંગમાં મળેલી અદ્વૈતવાદીએની મહાસભાની ક્ત્તેહ જોઇ એ અદ્વૈતવાદને પ્રચાર વધારનારાએ ચકિત થઈ ગયા હતા. આ અદ્વૈતવાદની પ્રવૃત્તિ બુદ્ધિવાદના વિચારા ફેલાવવામાં અતિ સમ નિવડશે એવી આશા રખાય છે.
આપણે પશ્ચિમ યુરાપનાં ત્રણ મહાન્ રાષ્ટ્રા જેમનામાં ખ્રિસ્તીએને માટે। ભાગ કૅથલિક પથી છે તેમનેા ઇતિહાસ અવલેાકીશું તે પ્રગતિના આદર્શના, વિચાર સ્વાત ત્ર્યને તથા ધર્મ ગુરુઓની સત્તાની પડતીના કેવા સહયાગ છે તે આપણા જોવામાં આવશે. સ્પેઇન જ્યાં ચર્ચ હજુ ઘણું ધનવાન અને સત્તાવાન છે અને જ્યાં ચના અધિકારીઓ, ધારાશાસ્ત્રી અને રાજનીતિજ્ઞા પાસે પેાતાનું ધાયું` કરાવવાની સ્થિતિમાં છે ત્યાં કાન્સ અને ઇટલિમાં પ્રાણુરૂપ થઇ પડેલે પ્રગતિને વિચાર ઉંડી અસર કરી શકયા નથી. ઉદારમત (Liberal Thought) અલબત્ત કેળવાયલા પુરુષાના ન્હાના વર્ગોમાં ઠીક પ્રચાર પામ્યા છે. પરંતુ વસ્તીને ઘણા ભાગ હજી અભણ છે અને તેને અભણ રાખવામાં ચર્ચના સ્વા છે. સ્પેઇનના અધા સંસ્કારી જનેા કબુલ છે કે લેાકેાને કેળવવા એ દેશની મુખ્ય જરૂરીઆત છે. આધુનિક શિક્ષણને છૂટથી પ્રચાર થવા દેવામાં આવે ત્યાર પહેલાં કેટલાંયે ભયંકર વિઘ્ના જીતવાની આવશ્યકતા છે એ વાત માત્ર ચાર વર્ષોં પર જ થયેલા ફ્રાન્સીસ્કા ફેરરની કરુણ કથાથી તરી આવે છે. પશ્ચિમ યુરોપના એક ખુણામાં હજુ પણ મધ્યયુગના સંસ્કાર સુદૃઢ છે, મધ્યયુગીન પ્રાણ જોરભેર ઝુકાય છે, એની આ ઉપરના અનાવે સર્વને પ્રતીતિ કરાવી છે. ફેરરે ૧૯૦૧ ની
