________________
२२०
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. વિદ્યાને લગતા તેમજ સામાજીક દયેના સંબંધમાં લાગુ પાડે છે. છતાં આ શક્તિને સિદ્ધાંત પૂર્ણ છે, એનાથી ચઢિયાતે બીજે સિદ્ધાંત સંભવી શકે નહિ, એવો દાવો કરવામાં આવતું નથી. આપણે હાલ જ્ઞાનની જે ભૂમિકા પર છીએ તે ભૂમિકા અનુસાર એ તર્ક કરવામાં આવ્યો છે અને જેમ જ્ઞાનમાં પ્રગતિ થતી જાય તેમ એ સિધ્ધાંતનું સ્થાન બીજો કોઈ વિચાર લઈ લે અને એ સિધ્ધાંતને ઉતરતે પદે મૂકી પણ દે.
અદ્વૈતવાદ એટલે ઈશ્વરવિદ્યા, ગૂઢવાદ અને અધ્યાત્મવિદ્યાના સંસર્ગ રહિત શુધ્ધ વિજ્ઞાનમૂળક જીવનદષ્ટિ એવા અર્થમાં અદ્વૈતવાદ કેસ્તના નિરીશ્વરવાદ તથા કોસ્તીય ધર્મને મળતું આવે છે. અને ધર્મ એટલે વિશ્વ અને આપણી વચ્ચે પ્રવર્તતા સંવાદ (Harmony)ની પ્રતીતિથી ઉત્પન્ન થતી લાગણી–એવી મી. મેકેટેગાર્ડે આપેલી વ્યા
ખ્યા સ્વીકારીએ તે અદ્વૈતવાદને આપણે ધર્મ પણ કહી શકીએ, પરંતુ એ વાદને “ધર્મ' એવા નામથી ન ઓળખાવો એજ બહેતર છે. જેમકેતે નિરીશ્વરવાદી ચર્ચ સ્થાપ્યું હતું તેમ અદ્વૈતવાદી દેવળ સ્થાપવાને અદ્વૈતવાદીઓને વિચાર સરખે નથી. તેઓ આગ્રહપૂર્વક જણાવે છે કે વિજ્ઞાન અને ધર્મની દૃષ્ટિમાં ગંભીર વિરોધ છે અને ધર્મ દિવસે દિવસે ઓછા અનિવાર્ય થતું જાય છે તેમાં તેઓ વિજ્ઞાનની પ્રગતિનું ચિહન જુએ છે. આમ, જેમ જેમ ભૂતકાળ તરફ પાછા વળીએ છીએ તેમ તેમ ધર્મ સંસ્કૃતિનું વધારે અગત્યનું તત્ત્વ લાગે છે, પણ આપણે જેમ આગળને આગળ વધતા જઈએ-ભૂતકાળની ભીતિ ઓળંગી, વર્તમાનને વટાવી ભવિષ્યપર દૃષ્ટિ ફેંકીએ છીએ તેમ તેમ ધર્મ તુચ્છ સ્થાન લેતે જાય છે અને વિજ્ઞાન તેનું સ્થાન ઝૂંટવી લેતું જાય છે. આધુનિક દુનિયાનો વિચાર કરતાં બધા જ ધર્મો સિધ્ધાંતથી (નિરાશાવાદી) લાગે છે, ત્યારે અદ્વૈતવાદ (આશાવાદી) છે; કારણ કે સમુત્ક્રાંતિની ક્રિયાથી મનુષ્યમાંનું અનિષ્ટ તત્ત્વ ભારે પ્રમાણમાં નષ્ટ થયું છે અને ઉત્તરોત્તર નષ્ટ થતું જતું એવું
