________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૨૧૯ આ ઐતિહાસિક પ્રગતિને સિદ્ધાંત જર્મન પ્રજામાં જાગૃતિ આણનારી અદ્વૈતવાદની પદ્ધતિમાં જેટલો માન્ય થયો એટલે બીજે કોઈ પણ સ્થળે ભાગ્યે જ આદર પામ્યો હશે. આ અદ્વૈતવાદ છેકલના વિચારો પર જાય છે અને લેકે હેઇકલને એને ઉત્પાદક ગણે છે પણ નવા નેતા ઍવૅલ્ડની અસરથી એ વિચારમાં મહાન પરિવર્તન થયું છે. હેઈકલ પ્રાણુ ગુણધર્મવિદ્ધ હતું, ત્યારે ઍ ર્લ્ડ ખાસ કરીને રસાયણશાસ્ત્ર અને પદાર્થજ્ઞાનનાં ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ કામ કરેલું છે. જૂના અને અદ્વૈતવાદમાં પહેલો ફેરફાર તો એ છે કે આ નો વાદ છે અયુક્તિક છે. આપણે અનુભવ માત્ર તેને મળતા વિજ્ઞાનનો વિષય થઇ શકે, આપણું અનુભવમાં વિવિધતાના જેટલા પ્રકાર છે તે દરેક પ્રકાર માટે વિજ્ઞાન સંભવી શકે છે એવું આ વાદમાં પ્રતિપાદન છે. આ નવો અદ્વૈતવાદ કઈ પરિપાટિ કરતાં વધારે અંશે પદ્ધતિ (Method) રૂપ છે એનો અંતિમ હેતુ માનવમાત્રના વિવિધ અનુભવમાં જ્ઞાનની એકતા જોવાનો છે અથવા એ અનુભવને જ્ઞાનની એકતાઠારા સમજવાનો છે. બીજો ફરક નીચે પ્રમાણે છે.. હેઇકલના વાદની માફક આમાં પણ સમુત્ક્રાંતિને સિધ્ધાંત જીવંત વસ્તુઓને ઈતિહાસ સમજવામાં માર્ગદર્શક છે એવું પ્રતિપાદિત, કરવામાં આવ્યું છે છતાં આ ન વાદ હેઇકલના સર્વેશ્વરવાદ તથા પરમાણુઓ વિચારક્ષમ છે એ સિધ્ધાંત ઈન્કારે છે. આ વિશ્વ યંત્રવત ચાલે છે એવો જૂને સિધ્ધાંત ધીરે ધીરે નાબુદ થતું જાય છે અને તેને સ્થાને વિશ્વ ભૌતિક વસ્તુ માત્રના પરમાણુઓના આન્દોલનથી. ચલાયમાન થાય છે એ વિચાર રુઢ થતો જાય છે. આ આન્દોલન–વા શક્તિના સિધ્ધાંતને ખાસ પ્રચારક આલ્ડ એ સિદ્ધાંતને અદ્વૈતવાદના મુખ્ય સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવે છે. જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે એ બીજાં કાંઈ નહિ પણ, હાલ માનવામાં આવે છે તે. પ્રમાણે માત્ર શક્તિને સમુદાય છે. આસ્વાÒ આ (energy) શક્તિ વા આન્દોલનનો સિદ્ધાંત ભૌતિક તેમજ માનસિક, પ્રાણુગુણધર્મ
