________________
૨૧૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
જેમ્સ મિલ, જે. એસ. મિલ તથા ગ્રેટ જેવા અંગ્રેજ ઉપયોગીતાવાદીઓએ નવા આદર્શની પ્રેરણા પામ્યા હતા. આ આદર્શને અિતિહાસિક પ્રગતિના સિદ્ધાંતથી ભારે પુષ્ટિ મળી હતી. આ પ્રગતિને સિદ્ધાંત ટોંએ ૧૭૫૦ ની સાલમાં ફ્રાન્સમાં પ્રચારમાં આર્યો હતો અને એ ચિંતક પ્રગતિને ઈતિહાસના મૌલિક સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવતે હતે. ટર્ગોના આ સિદ્ધાંતને કેડેસેટે (Condorset) ૧૮૯૩ ની સાલમાં વિકસાવ્યો અને પ્રિસ્ટલિએ તે જ સિદ્ધાંત ઇંગ્લેડમાં રજૂ કર્યો. ફ્રાન્સના સમાજવાદી તત્ત્વવેત્તા સંત સીમન તથા પુરીરે એ નવો વિચાર વધાવી લીધું. રીરને આશાવાદ એટલી હદે પહોંચ્યું હતું કે મનુષ્ય પોતાની બુદ્ધિચાતુર્યથી ખારા સમુદ્રને લીંબુના શરબત જેવો મટૅ બનાવશે, આ વિશ્વમાં હેમર જેવા ત્રણ કરોડ અને સિત્તેર લાખ કવિઓ, મોલિએર જેવા તેટલાજ લેખક અને ન્યૂટન જેવાં તેટલાજ વૈજ્ઞાનિક પેદા થશે એવી તે આશા રાખતે. પણ આ અતિહાસિક પ્રગતિના સિદ્ધાંતને ગૌરવાવિત તથા બળવત્તર કરવાનું માન કૅમ્સને ઘટે છે. એની સામાજીક ફિલસુફી તથા માનવદયાનો ધર્મ-એ બને એ સિદ્ધાંત પર જાયા. છે. વિજ્ઞાનના વિજયથી એ સિદ્ધાંતને પુષ્ટિ મળી. વિજ્ઞાનના સમુત્કાતિના સિદ્ધાંત સાથે આ પ્રગતિના સિદ્ધાંતનું સાહચર્ય છે. અને એ સિદ્ધાંત ૧૯ મી સદીમાં માનવમાત્રને ઈષ્ટ માર્ગે ચઢાવનારું મહાન આધ્યાત્મિક બળ હતું એમ કહીએ તે તે યોગ્ય ગણાશે. એને લીધે ભાવિ પ્રજા પ્રત્યેની જવાબદારીને નૈતિક સિદ્ધાંત જન્મ પામે. માનવજાતની પ્રગતિમાં અને ભવિષ્યમાં નવયુગના મનુષ્યો જે રસ લેતા થયાં છે તે રસે કરીને જૂના કાળમાં મરણત્તર જીવન વિષે લોક જે રસ લેતા હતા તે કંઈ અજાણતાં જ નિમેળ થયો છે એમ કહેવું ભાગ્યે જ છેક અસત્ય લેખાશે. આ પ્રગતિના સિદ્ધાંતનું અતિ મંગળ પરિણામ એ આવ્યું છે કે એથી મનુષ્ય મૂળથી જ ભ્રષ્ટ અથવા પાપી છે એ નિરાશાજનક સિદ્ધાંત નષ્ટ થયો છે.
