________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
અધિકાર આપે એ ભૂમિકા પર–આપણે ભાગ્યે જ આવ્યા છીએ.” હું માનું છું કે આપણે એ પ્રાથમિક ભૂમિકા વટાવી ગયા છીએ. ઈગ્લેંડને દાખલો લો. જે દિવસમાં ડૅ. આર્નોલ્ટે મેટા મિલને ધર્મવિરુદ્ધ વિચારે પ્રદર્શિત કરવા બદલ બેટાની બેમાં મેકલ્યો હોત તે દિવસે હવે ગયા છે; આટલું જ નહિ પરંતુ જે સમયે ડારવિનના “માનવાવતાર' નામના પુસ્તકથી લોકમાં ઉહાપોહ થયો હતો તે સમય પણ ગયો છે અને ડારવિનનું શબ વેસ્ટ મિસ્ટર એબીમાં દફન થયું તે સામે કોઈએ વાંધો ઉઠાવ્યો નથી. ઈસુ એતિહાસિક પુરુષના હતા એવું કહેનારાં–પુસ્તકો સમાજમાં હેજ પણ ખળભળાટ મચાવ્યા વગર પ્રકટ થઈ શકે છે. “આપણું યુગમાં એવા ઘણા શિક્ષિત પુરુષો પડ્યા છે જે જુલમ ગુજારવાનું કામ યોગ્ય માને છે એવું ૧૮૭૭ ની સાલમાં લૈર્ડ અકટને જે લખેલું તે હવે સાચું પડે કે કેમ એ માટે શંકા છે. ૧૮૯૫ ની સાલમાં ડબ્લિન યુનિહસિટિ તરફથી પાર્લામેન્ટ માટે લેકીએ ઉમેદવારી કરી હતી. એના વિરોધીઓએ એના સ્વાતંત્ર્યવાદી વિચારોની યાદ આપી લોકોને એને ચૂંટતા અટકાવવાને પ્રયાસ કર્યો હતે; પણ મતદારોનો મોટો ભાગ પ્રાચીન ધર્માવલંબી હેતે છતાં લેકી ફત્તેહમંદ નિવડ્યું હતું. ૧૮૭૦ થી '૮૦ની સાલ સુધીમાં એણે ઉમેદવારી કરી હતી તે તે ચોક્કસ નિષ્ફળ નિવડત. સ્વતંત્ર વિચારક જરૂર અનીતિમાન હવે જોઈએ એવી જૂના કાળની સામાન્ય ઉક્તિ હવે કાને પડતી નથી.
આજ રોમન ધર્માચાર્યોની સભા સિવાય બધે સ્થળે થેડી ઘણું પ્રતિષ્ઠા પામેલો પ્રત્યેક પુરુષ કબૂલે છે કે જૂના જમાનામાં ધર્માધિકારીઓ પિતાની જે માન્યતાઓ પ્રજા પાસે પરાણે કબુલાવતા તે માન્યતાઓને આધાર લીધા વિના જેની નિર્ભયપણે કાયદે
(૧) બાટાની બે-આપણાં આંદામાન, બેટાની બેમાં મોકલવું-દેશપાર કરવું.
