________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
૨૧૫
*સેકસના અનાથ કાર્યાલયના ( work house ) માલીકને એકવાર મરણ પથારી પર પડેલા એક કંગાળ માણસના પાદરી તરીકે કામ કરવા માટે ખેાલાવવામાં આવ્યા. એ ગરીબ માણસે ગદ્ગતિ કઠે સ્વર્ગ માટે સ્હેજ આશા દર્શાવી, પણ તે માલીકે એ નોકરને મેલતાંજ વચમાં તેાડી પાડયા અને નરક પ્રત્યે દષ્ટિ ફેરવવા માટે તેને ચેતવણી આપીને કહ્યું કે હને છેવટે જવા માટે નરકનું સ્થાન પણ મળે છે એટલું હારું' અહાભાગ્ય માની ત્યારે ઉપકાર માનવા જોઇએ.
અંગ્રેજ સ્વતંત્ર વિચારકા પૈકી ઐહિકવાદ (Secularism) ને પ્રચારક હાલીએક અને ધડલા એ એ સૌથી અગત્યનું સ્થાન રાકે છે. એમણે પોતાનાં લખાણે! અથવા ભાષણા દ્વારા જનસમૂહ પર ઉંડી અસર કરી હતી. બ્રૅડલેાની સવથી મહાન કાર્યસિદ્ધિ શપથ લીધા વગર પાર્લામેન્ટમાં બેસવાને નાસ્તિકાને ૧૮૮૯ માં એણે અધિકાર અપાવ્યા એ હતી અને આ મહાન કાર્યને લીધે એની સ્મૃતિ ચિરકાળપર્યંત ભૂંસાશે નહિ. દેવનિંદાના આરેાપસર ન્હાની ઉંમરે કેદખાનાની સહેલ કરી આવનાર હેાલીએક લેાકમાં જ્ઞાનના પ્રચાર થવામાં મહાન્ અંતરાય રૂપ છાપખાનાં પરના કરતા કાયદો નાબુદ કરાવવામાં પેાતાના તરફને ઉત્તમ ફાળા આપ્યા હતા. ઇંગ્લેંડમાંથી મુદ્રણનિયંતાની પદવી કયારની કાઢી નાંખવામાં આવી હતી, પરંતુ યુરોપના ખીજા ઘણાખરા દેશમાં ૧૯ મી સદી દરમ્યાન મુદ્રણનિ યતા નિમવાના ચાલ નાબુદ થયા હતા.
છેલ્લાં ત્રીશ વર્ષ દરમ્યાન યુરેપના પ્રગતિશીલ દેશામાં લોકમત તરફની સહિષ્ણુતા ખુલ્લી રીતે વધતી જતી હતી. ગયા જમાનામાં જોન મેલિએ લખ્યું હતું કેઃ “ હજુ પ્રાથમિક ભૂમિકા પર– પોતાની આખાજૂના લેાકેાની માન્યતાઓથી તદ્દન સ્વતંત્ર રીતે પેાતાના વિચારા બાંધવા માટે મનુષ્ય માત્રને સમાજ અનિયંત્રિત
