________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧૭ સર ચર્ચા ન કરી શકાય, એ આ લોક કે પરલોક સંબંધી એક પ્રશ્ન નથી.
૧૯ મી સદીમાં બુદ્ધિને જે જે વિજ મળ્યાં તેનું સંક્ષિપ્ત અવકન કરતી વખતે આપણે પ્રાચીન શાસ્ત્રમને અતાર્કિક ઠેરવનારાં વૈજ્ઞાનિક શોધ અને ઐતિહાસિક વિવેચનને વિચાર કર્યો. પણ વિચારસ્વાતંત્ર્યની જે પ્રગતિ થઈ, આજથી સો વર્ષ પહેલાંના અને હાલના સમયમાં પ્રત્યેક દેશમાં મનુષ્યના ઈશ્વરવિદ્યાવેદો પ્રત્યેના વલણમાં જે પરિવર્તન થયું, તે કંઈ કેવળ તાર્કિક દલીલનું પરિણામ હતું એમ કહી શકાય નહિ. ઐતિહાસિક વિવેચકોએ તાર્કિક દલીલો વાપરી પ્રાચીનની માન્યતાઓને બેટી પાડી એટલા કારણે જ ઉપરના બે બનાવો બન્યા એમ કહેવું એ વધારે પડતું છે. ખરી રીતે જોતાં, જનસમૂહના વિચારને પલટાવવા માટે નવા જન્મેલા વિચારેનું જેટલું સામર્થ્ય છે તેટલું જૂના વિચારોના કડક, ખંડનાત્મક વિવેચનનું સામર્થ્ય નથી. અંતિમ પ્રશ્નને વિષે જનસમૂહની મનોવૃત્તિમાં સામાન્ય રીતે પરિવર્તન કરવામાં તાર્કિક પ્રાગે કારણભૂત નથી, પરંતુ નવા સામાજીક ખ્યાલો પ્રચારમાં આવવાથી જ સમાજની મનોવૃત્તિ સદંતર પલટાય છે. આથી હું ધારું છું કે ૧૯ મી સદીમાં માણસનાં મનમાં જે પરિવર્તન થયું તેનું મુખ્ય કારણ સમાજ પ્રગતિ કરી રહ્યા છે એ વિચાર હો જોઈએ. હું માનું છું કે આ નવા વિચારના ઉભવથી જ ઈશ્વરવિદ્યાને લગતી માન્યતાઓ એક પછી એક નાબુદ થઈ હશે. માણસની શક્તિ પૃથ્વીને રમ્ય બનાવવા માટે વપરાવી જોઈએ એવા ડિડેરા અને તેના મિત્રના શિક્ષણ વિષે હું કહી ગયો છું. ઈશ્વરવિદ્યાને લગતા સિદ્ધાંતને આધારે યોજાયેલા પ્રાચીન આદર્શને સ્થાને નૂતન આદર્શ સ્થપાયો હતે. સૌથી મોટી સંખ્યાનું સાથી મેટું સુખ સાધવું એ જ કર્તવ્ય માત્રને પરમહેતુ હે જોઈએ, એ જ નીતિનું મૂળ હોવું જોઈએ, એવો ઉપદેશ કરનારા બેન્જામ,
