________________
૨૧૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ શબ્દની વ્યાખ્યા આપે છે. આગળ એ ઈશ્વર એટલે સત્ય પ્રત્યે વાળનારી સત્તા એવી તેની વ્યાખ્યા આપે છે અને આમ અયઃ વાદીના દષ્ટિબિંદુથી ઘણે આગળ વધે છે. બાઈબલના લખાણનું પૃથકરણ કરનારી તથા તેમાંની અસંગત અને વિચિત્ર ઉક્તિઓ ઉઘાડી પાડનારી બાઈબલની અતિ સૂક્ષ્મ ટીક આર્નોલ્ડને અસહ્ય લાગતી. વળી, સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ સર્વ ધર્મોને અભ્યાસ કરવાની ઉપયોગિતા એમને સમજાતી ન હતી. પણ જ્યારે ટૂંક સમય પર ભરાયેલી ચર્ચની કેંગ્રેસમાં એક ઉંચી પદવી પરને ધર્માધિકારી જૈનાહ અને ડેનિઅલનાં પુસ્તકમાંના વૃત્તાંતે આપણે સ્વીકારવા જ જોઈએ; કારણ એ વૃત્તાંતે ઈસુએ કથેલાં છે એમ કહે છે ત્યારે બુદ્ધિગાંભીર્યના અભાવ. માટે એ ધમાંધિકારી જેવા રૂઢિચુસ્ત લોકોને ઠપકો આપવા અહિં આપણે વચ્ચે હોય એવું આપણે ઇચ્છીએ છીએ.
આજ સમયે જેન મોલિએ પોતેર (૧૮૭૨), સો (૧૮૭૩), અને ડિડેરે,-એ ત્રણ મહાન ફ્રેન્ચ સ્વતંત્ર વિચારકેના ગ્રંથેની સહાનુભૂતિપૂર્ણ સમાલોચના કરી. મેલિ “ફેર્ટનાઈટલિ રિવ્યને અધિપતિ હતા અને આ રિવ્યુમાં વિદ્વાન લેખકે અનેક દષ્ટિબિંદુથી પ્રચલિત ધર્મ સંબંધી સુંદર વિવેચને લખતા હતા. એના કેઍમાઈઝ નામના પાછળથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલાં પુસ્તકને એક ભાગ એ “રિટ્યૂ'માં પ્રકટ થયો હતો. એ ગ્રંથમાં એણે પ્રજામાં સામાન્ય રીતે પ્રચલિત માન્યતાઓને ઘડનારાં વાસ્તવિક મંતવ્યોની રચનાને ભયંકર લેખી છે અને એ મંતવ્યો ન માનનારાઓને પોતાના. વિચારે ખુલ્લી રીતે દર્શાવવાનો આગ્રહ કર્યો છે. આપણું અંતરના વિચારને વિના સંકેચે પ્રકટ કરવા એ આપણી બેંદ્ધિક ફરજ છે. અંગ્રેજ પ્રજાને પિતાની રાજદ્વારી જવાબદારીનું તીવ્ર ભાન છે પણ બૌદ્ધિક જવાબદારીનું તેટલું જ મંદ ભાન છે. રાજદ્વારી જુસ્સો એ સત્યને પ્રેમ તથા ચોક્કસ તક પદ્ધતિને ગૌણ પદે મૂકનારું મહાન . બળ છે અને આ બળને ઝપાટામાં અસાધારણ પુરુષે પણ આવી
