________________
૨૧૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. પડીશ એમ કહેનારે ઉદ્ધત યુવાન પાદરી અને હું બેઉ જણાં એક સરખાં અજ્ઞાન છીએ અને મહારું જ્ઞાન મહારા કુતરાના જ્ઞાન કરતાં તલભાર વિશેષ નથી,-એ બધું લોકો પામી ગયા છે. હમારાં મતનું પ્રાબલ્ય આમ નરમ થતું જાય છે અને પછી ëમે ઠાવકા થઈને કહે છે કે “ભાઈ, હમારી બધી ભૂલ થાય છે. માત્ર અમુક વસ્તુમાં માને અને બધું સમજાશે. ફક્ત આટલું કબુલે તે અમે નરક સંબંધીને અમારે સિદ્ધાંત રહેજ નરમ કરવા તૈયાર થઈશું; અમારી ભાવના પલટીશું. એ ભાવના અનુસાર નરકમાં ધગધગતા અશ્ચિને સ્થળે શરીર સુખાકારીને અનુકૂળ ઠંડી, ગરમી હશે. ત્યાં કેવળ જુડાસ ઈઝેરિઅટ અને બીજા એક બે જણ જ હશે તથા શેતાન એની રીતભાત સુધારવાનો નિશ્ચય કરશે તે એને પણ ઉદ્ધાર વા મુક્તિની તક મળશે. પણ “નરકવાસ'ને હમારે સિદ્ધાંત આમ નરમ કરવાને પ્રયાસ જ બતાવી આપે છે કે હારા ખ્રિસ્તીમતની હાલ પડતી થઈ છે.
હું ધારું છું કે મેથ્ય આર્નોલ્ડને આપણે અયવાદીઓમાં ગણી શકીએ, પણ એ જુદા જ પ્રકારને હતો. એણે બાઈબલના વિવેચનને નવોજ-અર્થાત સાહિત્યની દૃષ્ટિએ વિવેચન કરવાને-પ્રકાર શરૂ કર્યો. ધર્મની અને નીતિની રક્ષા માટે એને ઉંડી ચિંતા હતી. ( “એસ્ટાબ્લીશ”) ચર્ચની તે તરફદારી કરતો હતો. એણે “સંત પિલ અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મ” (૧૮૭૦), “સાહિત્ય અને અયુક્તિક જગ્રાહ” (૧૮૭૩) અને “ઈશ્વર અને બાઈબલ.” (૧૮૭૫;)-એ ત્રણ ગ્રંથે લખી બાઈબલને પિતાના ખાસ રક્ષણમાં લીધું અને એની નજરે ખ્રિસ્તી ધર્મને વણસાડનારા જણાતા બાઇબલના પ્રાચીન મતવાદી હિમાયતીઓના ભ્રષ્ટ સંસર્ગમાંથી બાઈબલને એણે ઉગારી લીધું. એ કહે છે કે પ્રાચીનમતાવલંબી ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ સાહિત્ય અને વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ બાઈબલ ગ્રંથનું ખરાબ વિવેચન કર્યું હોવાથી આપણે-બીજાઓને નાસ્તિક કહેનારા એ લોકોને નાસ્તિક કહીએ અને
