________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૮૫ માન્યતા ન હતા તે ઉપર વર્ણવેલી ધાર્મિક પ્રતિક્રિયા આટલી સફળ થઈ ન હતી. કાન્સના વિપ્લવનો દાખલો આપી પ્રજાને વ્યવસ્થિત રાખવામાં ધર્મની અગત્ય કેટલી છે તે દર્શાવવામાં આવતું હતું. ખુદ ૯ કાન્સમાં પણ ધાર્મિક પ્રતિક્રિયા શરૂ થઈ હતી. પરંતુ આ બે હિલચાલો પ્રચાર પામી હતી તે પરથી એમ સમજવાનું નથી કે તે સમયે વિચાર સ્વાતંત્ર્ય ઘણું ઓછું હતું. હકીકત એ હતી કે જનતાના મોટાભાગની માન્યતાઓ વધારે આક્રમણશીલ હતી. એ માન્યતાનો પ્રચાર કરનારા સમર્થ વક્તાઓ હતા અને અઢારમી સદીમાં બુદ્ધિવાદ અગ્રાહ્ય થઈ પડયો હતો. નવા પ્રકારનો બુદ્ધિવાદ પ્રચારમાં આવ્યો. જર્મન તત્ત્વવેત્તાઓની અસર પામેલો કલરિજ આ નવી બુદ્ધિવાદી શાખાના પ્રતિનિધિરૂપ હતા. નવીન શાળાના બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યવાદીઓ પ્રાચીનમતોને એવી ઉદાર રીતે અર્થ કરતા કે તેમને અને ફિલસુફીનાં નિગમનને મેળ બેસી જાય. કોલરિજ ચર્ચાની તરફેણમાં હતો અને એણે ૧૯ મી સદીના મધ્યભાગમાં અતિ બળવાન અને વજનદાર લેખાયેલી ઉદારમતવાદી ઈશ્વરવિદ્યાની શાખા (School of Liberal Theology) ને પાયો નાંખવામાં સારે ફાળો આપ્યો હતે. “હાઈચચ પક્ષના સર્વથી પ્રખ્યાત અનુયાયી ન્યુમેને કહ્યું હતું કે કોલરિજ એટલું બધું વિચારસ્વાતંત્ર્ય વાપરતે કે કોઈ ખ્રિસ્તી ભાગ્યેજ તે સાંખી શકે. ૧૮૨૫ થી ૫૦ ના વર્ષોમાં પ્રચારમાં આવેલી હાઈચર્ચાની પ્રવૃત્તિ ધાર્મિક મતસ્વાતંત્ર્યને ઇજેલિકેલિઝમના જેટલી જ પ્રતિકૂળ હતી.
૧૯ મા શતકના મધ્યકાલ સુધી આ વસ્તુસ્થિતિ ચાલી. પરંતુ ત્યાર પછી ઈગ્લેંડના ચર્ચ પર હેગલ અને કોસ્તની ફિલસુફીઓની તથા ઈગ્લેંડેતર દેશમાં બાઇબલ ગ્રંથ પર જે જે ટીકાઓ લખાઈ તેની અસર પહોંચી અને વસ્તુસ્થિતિમાં સ્પષ્ટ પરિવર્તન થયું. ૧૮૫૦ ની સાલમાં એફ. ડબલ્યુ ન્યુમેનનું “ફેઝિઝુ એવુ ક્રેથ” અને ગ્રેગનું ક્રિડ એવું ક્રિસ્ટેન્ડમ” એવાં બે ર્વિરલ સ્વાતંત્ર્યવાદી પુસ્તકો પ્રકટ
